الجامع الصحیح(2) رجوع کنید به بخاری، ابوعبداللّه محمد؛ جامع حدیثNNNNالجامعالصغیر(1) ، اثری مهم در فروع فقه حنفی، به عربی، اثر محمدبن حسن شیبانی * ، فقیه و محدّث حنفی در قرن دوم.زمان دقیق نگارش کتاب معلوم نیست، ولی بنا بر منابع، شیبانی پس از اتمام تألیف المبسوط ، به درخواست یا توقع استادش، ابویوسف یعقوببن ابراهیم انصاری (متوفی 182)، به جمعآوری روایاتی که ابویوسف از ابوحنیفه نقل کرده بود، پرداخت. در این کتاب، شیبانی ظاهراً به خواهش ابویوسف و برای بزرگداشت ابوحنیفه، همواره از ابویوسف نه با کنیه، بلکه با اسم (یعقوب) یاد کرده است (شیبانی، مقدمة لکنوی، ص 32ـ33؛ ابوزهره، ص210).شیبانی پس از نگارش کتاب، آن را به استادش نشان داد و او نیز کتاب را بسیار پسندید، ولی چند ایراد از آن گرفت که شیبانی آن را ناشی از فراموشی ابویوسف دانست ( رجوع کنید به ابننُجَیم، ج 2، ص 107ـ 108؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 561). در پارهای مسائل، اختلافنظرِ ابویوسف و شیبانی در نقل نظر ابوحنیفه در کتاب انعکاس یافته است (برای برخی موارد رجوع کنید بهعلیاحمد ندوی، ص 136ـ137).به نظر برخی مؤلفان (برای نمونه رجوع کنید به ابنعاشور، ص 908) انگیزة شیبانی از تألیف الجامعالصغیر آن بود که آرای ابوحنیفه را بدون ذکر اقوال مخالف در اثری موجز بیان کند، با این حال موارد متعددی از مسائل مورد اختلاف در کتاب مطرح شده است ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، همانجا؛ دَسوقی، ص 152).پارهای منابع (از جمله رجوع کنید به بروکلمان، ج 1، ص 179؛ ترجمة عربی، ج 3، ص 253؛ دسوقی، همانجا) کتاب را اثر مشترک شیبانی و ابویوسف انگاشتهاند، ولی این نظر مردود است، زیرا ظاهراً شیبانی تمام مطالب آن دسته از آثار خود را، که موصوف به «صغیر»اند مانند الجامع الصغیر و السِّیرالصغیر ، از ابویوسف شنیده است (ابنعابدین، ج 1، ص 35؛ ابوزهره، همانجا). این نکته که تمامی ابواب کتاب با عبارت «محمد عن یعقوب عن ابیحنیفة» آغاز شده نیز مؤید این مطلب است ( رجوع کنید به دسوقی، ص 152). شاگردان شیبانی، از جمله عیسیبن اَبان (متوفی 221) و محمدبن سَماعه و علیبن مَعْبَدْ بصری (متوفی 218)، الجامع الصغیر را از استادشان روایت کردهاند ( رجوع کنید به ذهبی، ج10، ص 631ـ632؛ دسوقی، ص 154).الجامعالصغیر بیش از سی کتاب (باب اصلی) دارد و هر کتاب شامل چند باب فرعی است. تعداد مسائل آن را 532 ، 1 مسئله دانستهاند ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، همانجا؛ علیحسن عبدالقادر، ص 249) که بر سه قسم است: نخست مسائلی که در المبسوط بیان شده اما صریحاً به شخصی اِسناد داده نشده و در الجامعالصغیر گویندة آنها مشخص شده است، دوم مسائلی که در آثار پیشین شیبانی آمده ولی وی در الجامعالصغیر به عللی آنها را با تعابیر دیگری آورده است، سوم مسائلی که برای نخستین بار در این کتاب ذکر شده است (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 561ـ562؛ شیبانی، همان مقدمه، ص 32).ترتیب مباحث و تبویب کتاب هم با المبسوط تفاوت دارد (دسوقی، ص 153). بنا بر منابع، الجامعالصغیر ابتدا بدون ترتیب و فصلبندی بوده و بعدها تنظیم شده است ( رجوع کنید به شیبانی، ص 68؛ ابوزهره، همانجا). تنظیمکنندة کتاب را برخی ابوعبداللّه حسنبن احمد زعفرانی (متوفی 610)، برخی قاضی ابوطاهر محمد دَبّاس بغدادی و شماری حسامالدین عمربن عبدالعزیز بخاری، معروف به صدرشهید (متوفی 536)، ذکر کردهاند. هدف از تنظیم و تبویب کتاب، آسانتر شدن حفظ و یادگیری آن بوده است ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 562؛ هاشم نَدَوی، ص 57). نسخههای خطی کتابهای این سه تن موجود است ( رجوع کنید بهحافظ، ج 1، ص 196ـ 198).جز در چند مسئله که به آرای فقهی زُفَربن هُذَیل (متوفی 158) اشاره شده (برای نمونه رجوع کنید به شیبانی، ص 192، 294، 347، 400)، شیبانی در بقیة موارد فقط آرای فقهی ابوحنیفه، ابویوسف و خود را ذکر کرده و به آرای فقهای دیگر نپرداخته است (دسوقی، ص 154). بیشتر مسائل و فتواهای کتاب عاری از استدلال است، با این همه، در مواردی به قیاس و استحسان استدلال شده است (برای نمونه رجوع کنید به شیبانی، ص 116، 251، 390، 406، 501).این کتاب همراه پنج کتاب دیگر شیبانی ( المبسوط ، الجامعالکبیر * ، الزیادات ، السِّیَرُالصَغیر و السِّیَرُالکبیر ) از کتب مرجع در فقه حنفی و از کتابهای «ظاهرالروایة» (کتابهایی که مسائل آنها به طریق متواتر یا مشهور از شیبانی روایت شده است؛ ابنعابدین، ج 1، ص 47) بهشمار میآید (ابنعاشور، ص 909؛ حیدر، ج 1، جزء 1، ص 162، 310).ابویوسف این کتاب را در سفر و حضر همراه خود داشت و به آن مراجعه میکرد (حاجیخلیفه، ج 1، ستون 561؛ شیبانی، همان مقدمه، ص 32). علمای حنفی تنها کسانی را شایستة افتا و قضا میدانستند که کتاب را از بر بودند و معانی آن را درک میکردند ( رجوع کنید به دسوقی، ص 153ـ154؛ هاشم ندوی، همانجا). همچنین نقل شده که حاکم شام، شرفالدین عیسیبن محمد، معروف به ملک مُعَظَّم (متوفی 624) به کسانی که کتاب را از حفظ میخواندند، پنجاه دینار جایزه میداد ( رجوع کنید به حاجیخلیفه، ج 1، ستون 568).الجامعالصغیر در منابع فقهی حنفیان، از مهمترین مآخذ است و به آن بسیار استناد میشود (برای نمونه رجوع کنید به کاسانی، ج 2، ص 90، 308؛ ابننجیم، ج 2، ص 45، ج 8، ص 476؛ ابنعابدین، ج 1، ص 468، ج 4، ص 164) و بههمین سبب، شروح بسیاری بر آن نوشته شده که از آن جمله است: شروح فقهایی چون ابوجعفراحمدبن محمد طَحاوی (متوفی 321)، ابوبکر جَصّاصِ رازی (متوفی 370)، قاضی خان حسنبن منصور فرغانی (متوفی 592)، ابوالعُسْرِ بَزْدَوی (متوفی 482)، ابوالیُسر بزدوی (متوفی 493) و شمسالائمة سرخسی (متوفی 490). بعضی از شرحهای دیگر آن عبارتاند از: شرح ظهیرالدین احمد تَمُرْتاشی (متوفی ح 600)، التقسیم و التشجیر فی شرح الجامع الصغیر اثر مسعودبن حسین یزدی (متوفی 586)، التهذیب تألیف ابوسعیدمطهربن حسین یزدی (متوفی 571)، شرحِ ابولیث سمرقندی (متوفی 373) و النافع الکبیر لمن یطالع الجامع الصغیر اثر عبدالحی لکنوی (متوفی 1304؛ رجوع کنید به ابنقُطْلُوبُغا، ص 20ـ21، 25، 36، 91، 134ـ135، 301؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 562 ـ563؛ سزگین، ج 1، ص 428ـ 429؛ ترجمة عربی، ج 1، جزء 3، ص 67ـ70؛ شیبانی، همان مقدمه، ص 46ـ60).محمدبن محمد مروزی، مشهور به حاکم شهید (مقتول در 334)، در کتاب الکافی احادیث تمام کتابهای «ظاهرالروایة»، از جمله الجامعالصغیر ، را پس از حذف موارد تکراری آن گردآورده و شمسالائمة سرخسی نیز در کتابی به نام المبسوط ، الکافی را شرح کرده است ( رجوع کنید به علیحسن عبدالقادر، ص 250؛ شمسالائمه سرخسی، مقدمة عنانی، ج 1، ص 46ـ47).برخی فقها الجامع الصغیر را به نظم کشیدهاند، از جمله ابوحفص نَسَفی (متوفی 537)، احمدبن محمد عقیلی (متوفی 657)، محمدبن محمد قُباوی (متوفی 726)، و ابونصر فَراهی سیستانی (متوفی ح 537) که نام آن را لُمْعَةُالبَدْرْ گذاشته است ( رجوع کنید بهابنقطلوبغا، ص20ـ21، 162ـ163، 198؛ حاجیخلیفه، ج 1، ستون 564).الجامعالصغیر در ترکیه، در 1302 در قاهره (در حاشیة کتاب الخراج ابویوسف)، در 1291 در هند (همراه با شرح لکنوی در حاشیه صفحات) و در 1310 مجدداً در هند به چاپ رسید (حافظ، ج 1، ص 197؛ بروکلمان، ج 1، ص 179؛ ترجمة عربی، ج 3، ص 253؛ وان دایک ، ص 142؛ دسوقی، ص 154؛ برای نسخ خطی رجوع کنید به بروکلمان، همانجا؛ ترجمة عربی، ج 3، ص 253ـ254). همچنین ایوان دیمیتروف بخشی از کتاب را در 1326/1908 به آلمانی ترجمه و چاپ کرد ( د. اسلام ، چاپ دوم، ذیل «الشیبانی»؛ شاخت ، ص 228).منابع: ابنعابدین، ردّالمحتار علی الدّر المختار ، چاپ سنگی مصر 1271ـ1272، چاپ افست بیروت 1407/ 1987؛ ابنعاشور (محمد فاضل)، «کتب ظاهر الروایة للامام محمدبن الحسن»، مجلة الازهر ، سال 36، ش 8 و 9 (شوال و ذیقعدة 1384/ مارس 1965)؛ ابنقطلوبغا، تاج التراجم فی من صنّف من الحنفیة ، بیروت 1412/ 1992؛ ابننجیم، البحر الرائق شرح کنز الدقائق ، بیروت 1418/ 1997؛ محمد ابوزهره، ابوحنیفة: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه ، قاهره 1960؛ کارل بروکلمان، تاریخ الادب العربی ، ج 3، نقله الی العربیة عبدالحلیم نجار، قاهره 1969؛ حاجیخلیفه؛ محمدمطیع حافظ، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة: الفقه الحنفی ، ج 1، دمشق 1401/ 1980؛ اسد حیدر، الامام الصادق و المذاهب الاربعة ، بیروت 1403/ 1983؛ محمد دسوقی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی وأثره فی الفقه الاسلامی ، دوحه 1407/ 1987؛ ذهبی؛ فؤاد سزگین، تاریخ التراث العربی ، ج 1، جزء 3، نقله الی العربیة محمود فهمی حجازی، ریاض 1403/ 1983؛ محمدبن احمد شمسالائمه سرخسی، کتاب المبسوط ، چاپ محمدحسن شافعی، بیروت 1421/ 2001؛ محمدبن حسن شیبانی، الجامع الصغیر ، مع شرحه النافع الکبیر لعبدالحی لکنوی، بیروت 1406/ 1986؛ علیحسن عبدالقادر، نظرة عامة فی تاریخ الفقه الاسلامی ، قاهره 1965؛ ابوبکربن مسعود کاسانی، کتاب بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع ، بیروت 1402/ 1982؛ علیاحمد ندوی، الامام محمدبن الحسن الشیبانی نابعة الفقه الاسلامی: 132ـ189 ه ، دمشق 1414/ 1994؛ هاشم ندوی، تذکرة النوادر من المخطوطاتالعربیة ، حیدرآباد دکن 1350؛ ادوارد واندایک، کتاب اکتفاء القنوع بما هو مطبوع ، چاپ محمدعلی ببلاوی، مصر 1313/ 1896، چاپ افست قم 1409؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur , Leiden 1943-1949; EI 2 , s.v. " A l-Shayba ¦n ¦, Abu ¦ ـ Abd Alla ¦h Muh ¤ammad B. A l-H ¤asan" (by E. Chaumont); Joseph Schacht, An introduction to Islamic law , Oxford 1984; Fuat Sezgin, Geschichte des arabischen Schrifttums , Leiden 1967-1984.