جامع الاصول من احادیث الرسول ، کتابی در حدیث از ابوالسعادات مجدالدین مبارک‌بن محمدبن محمد شیبانی موصلی، معروف به ابن‌اثیر * (544 ـ606)، محدّث، رجالی، مفسر و فقیه شافعی. نام این کتاب در منابع به صورتهای جامع‌الاصول فی احادیث الرسول و جامع‌الاصول لاحادیث الرسول نیز آمده است. این کتاب بر اساس کتاب التجرید للصحاح الستة نوشتة رَزین‌بن معاویه (متوفی 535) تألیف شده است. رزین پیش از ابن‌اثیر به تنظیم و تبویب روایتهای صحیح مسلم و بخاری، المُوَطَّأ مالک، سنن ابوداوود، نسائی و ترمذی پرداخته بود (ابوزَهو، ص 430) ولی کار او کاستیها و ضعفهایی داشت که ابن‌اثیر برخی از آنها را ذکر کرده است ( رجوع کنید بهج 1، ص 49ـ50).برخی امتیازات و ویژگیهای جامع‌الاصول عبارت است از: طبقه‌بندی و تنظیم روایات به روشی جدید ( رجوع کنید بهج 1، ص 56)؛ ثبت آن دسته روایات که در صحاح ستّه آمده ولی در کتاب رزین ذکر نشده است (ج 1، ص 50)؛ شرح و توضیح و اعراب‌گذاری واژگان غریب در احادیث و پاره‌ای افزوده‌ها در تفسیر و تبیین روایات (همانجا)؛ حذف سلسله سند و بسنده کردن به ذکر نام صحابی یا راوی صحابی (ج 1، ص 53 ـ54)؛ تنظیم فهرستی از راویان به ترتیب الفبا در پایان کتاب (ج 1، ص 54)؛ تکیه بر احادیث پیامبر و آثار صحابه و نیاوردن اقوال تابعین، پیشوایان حدیث و فقیهان، جز در مواردی اندک (همانجا).ابن‌اثیر در این کتاب، بر خلاف برخی مؤلفان که احادیث را به ترتیب مسانید گرد آورده‌اند، ترتیب و تنظیم بر اساس ابواب را بر گزیده است؛ یعنی، احادیث متعدد را به اعتبار معانی و مفاهیم آنها، در بابهای مختلف فراهم آورده (ج 1، ص 56) و چنانچه روایتی چند معنا داشته و این معانی به گونه‌ای دارای وحدت موضوعی بوده، آنها را در پایان کتاب ضمن بابی مستقل به نام «اللواحق» (ج 11، ص 685ـ804) آورده است. بدین ترتیب، پس از طبقه‌بندی الفبایی موضوعات، هر موضوع ذیل عنوان کلی «کتاب» ذکر شده و هر کتاب نیز با توجه به موضوعات فرعی آن، به ترتیب، به ابواب، فصول و اقسام تقسیم گردیده است. مؤلف همچنین در پایان هر حرف، فصلی را به ذکر نام موضوعاتی ذیل آن حرف اختصاص داده که روایات آنها ذیل حروف و کتابهای دیگر آمده است. مثلاً، در فصل پایانی از حرف فاء آورده که روایات موضوع «فَیْء» (از اموال عمومی مسلمانان) ذیل «کتاب جهاد» از حرف جیم آمده است (ج 1، ص 61). وی حروف اختصاریِ «ب»، «م»، «ط»، «ت»، «د» و «س» را به ترتیب برای صحیح بخاری و مسلم، الموطّأ مالک، سنن ترمذی، ابوداوود و نسائی ــ که هر یک از احادیث را در کتابهای خود آورده‌اند ــ برگزیده و با استفاده از این حروف در آغاز هر روایت، مشخص کرده که آن روایت در کدام یک از این مجموعه‌های حدیثی آمده است (ج 1، ص 62ـ 63). ابن‌اثیر (ج 1، ص 34ـ 35)، این کتاب را به سه بخش کلی تقسیم کرده است: مبادی، مقاصد و خواتیم. در مبادی، بحثهای مفیدی در بارة اصول حدیث و احکام و شرایط نقل حدیث و صفات راوی، اِسناد حدیث، اقسام حدیث، جرح و تعدیل، نسخ و شرح حال امامان شش‌گانة اهل‌سنّت آمده است. بخش دوم (مقاصد)، که مفصّل است، در بارة مبحث اصلی است. با اینکه مؤلف در مقدمه از بخش «خواتیم» یاد کرده، چنین بخشی در کتاب نیامده و به نظر می‌رسد مراد او، بخش «لواحق» بوده است.جامع‌الاصول را برخی حدیث‌پژوهان اهل‌سنّت تلخیص کرده‌اند (برای آگاهی از این افراد و عنوان مجموعه‌های فراهم آمده رجوع کنید به حاجی خلیفه، ج 2، ستون 536 ـ537). به نظر حاجی‌خلیفه (ج 2، ستون 537) تیسیرالوصول الی جامع الاصول ، تألیف ابن دَیْبَع * (متوفی 944) بهترین این تلخیصهاست. فیروزآبادی * (متوفی 817)، مؤلف القاموس المحیط ، تکمله‌ای بر جامع‌الاصول با عنوان تسهیل طریق الوصول الی الاحادیث الزائدة علی جامع‌الاصول ، نوشته و محب‌الدین طبری * (متوفی 694) احادیث غریب آن را در مجموعه‌ای فراهم آورده است (همانجا).نسخة جامع‌الاصول به خط مؤلف، در کتابخانة یوسف‌آغا در قونیه موجود است (ششِن، ص 13). این کتاب نخستین‌بار در 1370 ش/1950 به کوشش محمدحامد الفِقی در قاهره به چاپ رسید. ابن‌اثیر خود تکمله‌ای برای این کتاب نوشته با عنوان تتمة جامع‌الاصول فی احادیث الرسول که در آن شرح‌حال صحابه، تابعین و دیگر افرادی که نام آنها در جامع الاصول ذکر شده، آمده است. این کتاب به کوشش بشیرمحمد عیون در دو جلد به چاپ رسیده است (بیروت 1412).منابع: ابن‌اثیر، جامع‌الاصول فی احادیث‌الرسول ، چاپ عبدالقادر ارناؤوط، بیروت 1403/1983؛ محمد محمد ابوزهو، الحدیث و المحدثون، أو، عنایة‌الامة الاسلامیة بالسنة النبویة ، قاهره 1378؛ حاجی‌خلیفه؛ رمضان ششن، مختارات من‌المخطوطات العربیة النادرة فی مکتبات ترکیا ، استانبول 1997.
