جالْق ، بخش و شهری در شهرستان سراوان در استان سیستان و بلوچستان.1) بخش جالق. در شمال شرقی شهرستان سراوان در قسمت علیای مُکران واقع است. از شمال به بخش مرکزی شهرستان خاش، از مشرق به پاکستان، از جنوب به بخش بمپشت، و از جنوب غربی به بخش مرکزیِ شهرستان سراوان محدود میشود و مشتمل است بر سه دهستان به نامهای جالق و ناهُوک و کلهگان، و شهری به نام جالق (مرکز بخش).جنوب و مغرب این بخش کوهستانی، مشرق آن دشت و شمال آن بیابانی است.خطالرأس رشتهکوه باداموکوه/ بادامکوه (مرتفعترین قله : 618 ، 2 متر) با جهت شمال غربی ـ جنوب شرقی، بخش جالق را از بخش مرکزی شهرستان سراوان جدا میسازد (حسینعلی رزمآرا، ج 8، ص 94؛ جعفری، ج 1، ص 90).مهمترین رودهای جاری در این بخش، جالق ( رجوع کنید به ادامة مقاله) و جنگرود (جنگورود) و کتمیر رود است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 126، ص 6؛ افشین، ج 1، ص 554).رود فصلی جالق با طول حدود 110 کیلومتر (25 کیلومتر آن در پاکستان جاری است) از ارتفاعات باداموکوه (مرتقعترین قله 618 ، 2 متر) و سفید (مرتفعترین قله 503 ، 2 متر) در شمالغربی شهر سراوان سرچشمه میگیرد و به نام کنُفُوسْکی به سوی شمال جریان مییابد. این رود پس از پیوستن چند رود فصلی به آن، به رود سردشت تغییر نام میدهد. در ادامة مسیر، رودهای زَگَز و نوکودار به آن میپیوندند و رود پس از گذشتن از کنار شهر جالق، رود جالق نامیده میشود (افشین، همانجا؛ جعفری، ج 2، ص 165).رود جالق در حدود چهل کیلومتری شهر جالق، پس از گذشتن از بخش جالق، از مرز خارج میشود و پس از پیوستن ریزابههای متعدد به آن، در ارتفاع 550 متر (نقطة خروج از مرز) وارد هامونِ ماشْکِل/ ماشکیل میگردد. مساحت حوضة آبریز آن حدود 300 ، 2 کیلومتر مربع است (افشین؛ جعفری، همانجاها).آب و هوای جالق گرم و خشک است و در تابستانها بادهای گرم در آنجا میوزد. آب مصرفی اهالی از قنات و چشمه و چاه تأمین میشود ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 126، ص 6ـ7).این بخش، از گیا درختان گز و تاغ و گیاهان دارویی مانند کلپوره و آویشن، و نیز رستنیهایی برای تغذیة دامها دارد (همان، ج 126، ص 7) و از زیا، روباه و گرگ و بزکوهی و کبک در آن یافت میشود. از محصولات عمدة آن، گندم، جو، برنج، ذرت خوشهای، سیب، انگور و انار است. خرما و ترهبار هم در آنجا به عمل میآید که بههمراه ذرت خوشهای صادر میشود (همانجا).پرورش گوسفند و بز و گاو و شتر در آنجا رواج دارد. از صنایعدستی آن سوزندوزی، حصیربافی،چادربافی و سفالسازی است (همانجا).اهالی آن شیعة دوازده امامی و سنّی حنفیاند و به فارسی و بلوچی تکلم میکنند (همان، ج 126، ص 6).طوایف ساکن در آنجا بزرگزاده، بارانزهی، و گمشادزایی (قمشادزهی) هستند (سیدسجادی، ص 69، 71).بخش جالق با راه اصلی، از طریق میرجاوه، به زاهدان(مرکز استان) مرتبط میشود و بیشتر دیگر راههای ارتباطی آن فرعی است.از لحاظ تقسیمات کشوری، جالق در 1326 ش بخشی در شهرستان سراوان از استان نهم (سیستان و بلوچستان) شناخته شد (ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، ضمیمه، ص 24). جمعیت این بخش، طبق سرشماری 1375 ش، 789 ، 17 تن بوده است: 568 ، 7 تن روستانشین (54ر42%) و 221 ، 10 تن شهرنشین (46ر57%).از آثار تاریخی آنجاست: مقابریدر آبادیهای شیشهریز و کوهَکی مربوط به قرن ششم تا دوازدهم، که در آنها نوزادان و کودکان را در دیوارها و بزرگسالان را در قبور پلکانی خشتی دفن میکردند ( جغرافیای کامل ایران ، ج 2، ص 814؛ یادداشت مورخ 24/2/1384 ادارة کل میراث فرهگی و گردشگری استان سیستان و بلوچستان).2) شهر جالق ، مرکز بخش جالق. در ارتفاع 850 متری، در صد کیلومتری شمالشرقی شهر سراوان و نزدیک مرز ایران و پاکستان قرار دارد. رود جالق از مغرب آن میگذرد و رشتهکوه چرکوه (مرتفعترین قله 272 ، 1 متر) در دوازده کیلومتری مشرق آن واقع است.حداکثر دمای این شهر در تابستان ْ45، حداقل دمای آن در زمستان ْ4- ،و میزان بارندگی سالانة آن حدود هفتاد میلیمتر است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 126، ص 7).آبادی جالق در 1369 ش، شهر شد. جمعیت آن در سرشماری 1375 ش، 221 ، 10 تن ذکر شده است (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ص 57).از آثار تاریخی شهر جالق چند بنا با گنبد آجری است که مقبرة ملوک کیانی (از شاهزادگان صفوی) است (شاهحسینبن غیاثالدین محمد، ص 165). بر سقف بعضی از گنبدها آثار کاشیکاری و نقوش فیل و طاووس دیده میشود (سایکس، ص 268).پیشینه. از تاریخ پیش از اسلام جالق اطلاعی در دست نیست و نباید آن را با جالِق/ زالِق / جالِقانِ سیستان و یا زالِقان / صالِقان / جهالِکان بُست، که بلاذری (ص 553) و ابنحوقل (ص 413ـ414) و یاقوت حموی (ذیل «جالقان») از آنها نام بردهاند، یکی دانست.ظاهراً نخستینبار مقدسی در قرن چهارم، نام آنرا با ضبطهای جالق و جالک ذکر کرده ( رجوع کنید به ص 475ـ476) و آن را یکی از شهرهای قصبة بَنَّجْبُور (فَنَزبور) در مُکران دانسته (ص475) و فاصلة قصدار * / قُزْدار تا مَشْکی/ مَشْکَه را پنجاه فرسنگ و فاصلة آن را تا جالق سی فرسنگ ضبط کرده است (ص 486).در قرن هفتم و اوایل قرن هشتم، قراختائیان (حک : 619ـ703) بر نواحی مکران، کیج (ناصرالدین منشی کرمانی، ص 28ـ30؛ نیز رجوع کنید به عبداللّه گروسی، ص 80 ـ83) و نیز احتمالاً بر جالق حکومت میکردند. ظاهراً اهالی جالق در اصل از کشمیر و شامل سه طایفة هندو، بزرگزاده و عربزاده بودهاند ( ) فرهنگ جغرافیای تاریخی ایران ( ، ج 4، ص 195ـ196).در 1017، شاهوردی سلطان کُرد محمودی، حاکم کرمان، جالق و دَزَکْ را تصرف کرد (شاهحسینبن غیاثالدین محمد، ص 412ـ413).در 1023، بهفرمان ملک محمود سیستانی (ملکالملوک) حکمرانی کیج، دزک و جالقبه ملکشاهحسینبنملک سیستانی، از اعقاب صفاریان، واگذار شد (همان، ص 21، 417).در 1100، مَشیزی (ص 546 ـ547) از همدستی اهالی جالق و دزک با بلوچها و حملة آنها به اراضی دستجرد و خبیص و بازرگانان مسلمان آن یاد میکند. در حدود 1150، پیر محمدخان، بیگلربیگی سابق هرات، به فرمان نادرشاه برای تنبیه و تأدیب طوایف بلوچ، بهویژه طوایف ساکن در قلعة جالق، به آنجا حمله کرد و جالق را تصرف نمود (مروی، ج 2، ص 511 ـ 515؛ سایکس، ص 139). پاتینجر ، سیاح انگلیسی، در سفر خود به ایران در 1225/1810، پس از آبادی نوشْکی به جالک (جالق) رسیده و مدتی در مسجد آنجا سکونت گزیده است ( رجوع کنید بهص 153ـ155).در 1232، در دورة ابراهیمخان قاجار (ظهیرالدوله) و به فرمان او، محمدقاسمخان دامغانی به مدت پنج سال حاکم بلوچستان گردید ( جغرافیا و تاریخ بلوچستان ، ص250، 252). سپس ابوالقاسم گروسی، جانشین او، مالیات جالق و دیگر آبادیها را به صورت کنیز و غلام و شتر و کرباس و غیره دریافت میکرد (همان، ص 252ـ253) که نشان دهندة وضع مالیاتی آن دوره است.در 1270، اَجالق (جالق) یکی از مناطق شمال بلوچستان بوده است (حکیم، ص 270).در 1289، ناحیة جالق پنجاه قلعه داشت. محصولات آن پنبه، جو، گندم، ماش، لوبیا، کُنجد و سالی دو کرور خرما بود و آب آن از قنات تأمین میشد. جولاه (بافنده) در آنجا زیاد بود و در آنجا خانههایی بهنام کَپَر از چوب و خاشاک میساختند. در همان زمان، جمعیت آنجا به پانزده هزار تن میرسید و اهالی آن سنّی بودند و بزرگ آنجا شاه صفی نام داشت. در ده فرسنگی آبادی جالق نمکزار بود و فاصلة جالق تا ماشکیل به ده فرسنگ میرسید. جادة آن ارابهرو و کالسکهرو بود. در جالق ده فرسنگ در ده فرسنگ، درخت خرمای خودرو وجود داشت ( جغرافیا و تاریخ بلوچستان ، ص 222ـ223).در 1291/ 1916، در نتیجة اغتشاشاتی که از طرف دامِنیها در مرزهای شرقی ایران در گرفت، سپاهیان انگلیسی برای تنبیه گمشادزاییها قلعة جالق را محاصره و سپس بمباران نمودند که بر اثر آن، بسیاری از اهالی جالق در قلعه سوختند (حاج علی رزمآرا، ص 16ـ17).منابع: ابنحوقل؛ اطلس راههای ایران ، تهران: گیتاشناسی، 1374 ش؛ یداللّه افشین، رودخانههای ایران ، تهران 1373 ش؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ دوم، تهران ] بیتا. [ ؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1381 ش؛ بلاذری (بیروت)؛ هنری پاتینجر، مسافرت سند و بلوچستان: اوضاع جغرافیائی و تاریخی ، ترجمة شاهپور گودرزی، تهران 1348 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ،تهران 1368ـ1379 ش؛ جغرافیا و تاریخ بلوچستان ، تألیف سال 1289 قمری، در فرهنگ ایران زمین ، ج 28 (1368 ش)؛ جغرافیای کامل ایران ، تهران: سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزشی، 1366 ش؛ محمدتقیبن محمدهادی حکیم، گنج دانش: جغرافیای تاریخی شهرهای ایران ، چاپ محمدعلی صوتی و جمشید کیانفر، تهران 1366 ش؛ حاج علی رزمآرا، جغرافیای نظامی ایران: مکران ، تهران 1320 ش؛ حسینعلی رزمآرا؛ سرپرسی مولزورث سایکس، سفرنامة ژنرال سرپرسی سایکس ، ترجمة حسین سعادت نوری، تهران 1336 ش؛ منصور سیدسجادی، باستانشناسی و تاریخ بلوچستان ، تهران 1374 ش؛ شاهحسینبن غیاثالدین محمد، احیاءالملوک ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1344 ش؛ عباس عبداللّه گروسی، جغرافیای تاریخی ناحیة بمپور بلوچستان: پهلپهره ، تهران 1374 ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 126: سراوان ، تهران: ادارة جغرافیائی ارتش، 1364 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان سیستان و بلوچستان ، شهرستان سراوان ، تهران 1376 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: نتایج تفصیلی کل کشور ، تهران 1376 ش؛ محمدکاظم مروی، عالم آرای نادری ، چاپ محمدامین ریاحی، تهران 1364 ش؛ میرمحمدسعیدبن علی مشیزی، تذکرة صوفیة کرمان ، چاپ محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران 1369 ش؛ مقدسی؛ ناصرالدین منشی کرمانی، سمط العلی للحضرة العلیا ، چاپ عباس اقبال، تهران 1328 ش؛ نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1379 ش؛ نقشة راههای ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1377 ش؛ یاقوتحموی؛Historical gazetteer of Iran , ed. Ludwig W. Adamec, vol.4: Zahidan and southeastern Iran , Graz: Akademische Druk-u. Verlagsanstalt, 1988.