جازان (یا جِیْزان)، منطقة اداری (= استان) و شهری بندری در عربستان سعودی.1) منطقه. این منطقه در جنوب‌غربی عربستان سعودی واقع شده است. از شمال به منطقة اداری مکه، از مغرب به دریای سرخ، از جنوب به جمهوری یمن و از مشرق به منطقة عَسیر * محدود می‌شود. وسعت آن حدود 000 ، 24 کیلومتر مربع است. منطقة عسیر به موازات ساحل دریای سرخ از شمال به جنوب به طول سیصد کیلومتر و عرض پنجاه تا هفتاد کیلومتر، امتداد دارد. شهر جازان مرکز آن است و صَبْیا، صامِطه، اَبوعَریش/ ابی‌عریش، العارِضه و اَلاحَد از شهرهای مهم آن هستند ( الموسوعة‌العربیة‌العالمیة ، ج 12، ص 273؛ عقیلی، ص 15؛ الموسوعة‌العربیة ، ذیل «جیزان»).قسمتی از رشته کوه سَرَوات (سراة) در مشرق جازان امتداد دارد و ارتفاع برخی قله‌های آن بیش از دو هزار متر است. بلندترین قلة آن در جازان، فَیْفاست که ارتفاع آن بیش از سه هزار متر است.منطقة جازان 29 رود (وادی) دارد که مهم‌ترین آنها وادی جازان/ جیزان به طول صد کیلومتر است (عقیلی، ص 23ـ24؛ الموسوعة‌العربیة ، همانجا؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة ، ج 1، ص 85). مصب رودها به شُروم معروف‌اند و مهم‌ترین آنها شُرومِ جیزان است که بندر جازان در کنار آن واقع است ( الموسوعة‌العربیة ، همانجا).منطقة جازان چشمه‌های متعدد آب‌گرم و نیمه‌گرم دارد که از مهم‌ترین آنهاست: الحاره، در حدود پنجاه کیلومتری جنوب‌شرقی شهر جازان؛ الوَغْره، در چهار کیلومتری چشمة الحاره میان جازان و خَوْبَة؛ و چشمة البُزة، در 53 کیلومتری شهر جازان (عقیلی، ص 26، عفیفی، ذیل مادّه).سواحل دریای سرخ در منطقة جازان، به‌سبب صخره‌ای بودن و داشتن دره‌های مرجانی، برای پهلوگیری کشتیهای بزرگ چندان مناسب نیست. این دره‌ها به شط‌الفَرَسان نیز معروف‌اند. جازان جزایر مرجانی فراوانی دارد که بزرگ‌ترین آنها، فَرَسان * است (عقیلی، ص 18؛ الموسوعة‌العربیة ، همانجا). این جزیره‌ها از جزیرة عاشق در جنوب آغاز می‌شوند و به جزیرة غُراب در شمال ساحل جازان خاتمه می‌یابند. از مهم‌ترین آنهاست: عاشق، رامین، دُمْسُک، اَحْبار، زِفاف، فرسان و السَقَیَّد (عقیلی، ص 120ـ126).جلگه‌های ساحلی منطقة جازان به تهامة عَسیر معروف است. بیشترین عرض این جلگه‌ها در منطقة جازان، حدود چهل کیلومتر است که میان ساحلِ دریای سرخ و کوههای عسیر قرار دارد ( الموسوعة العربیة ، همانجا).امواج دریا، شوره‌زارها و زمینهای بایری به موازات ساحل به وجود آورده که عرض آنها چهار متر است و از قسمتهای شمالی تا جنوب‌شرقی امتداد دارند. در این اراضی، گنبدهای نمکی به ارتفاع پنجاه متر وجود دارد (همانجا؛ عقیلی، ص 18).در وسط جلگه‌ها نیز زمینهایی سخت و محکم معروف به «حَزون» وجود دارد که برای کشاورزی اصلاح شدنی است و گیاهان بلندی در آنها می‌روید. حزونها به سمت مشرق ارتفاع می‌یابند (عقیلی، ص 19ـ20).آب و هوای منطقة جازان در جلگه‌ها، مانند سایر نواحی سواحل دریای سرخ، گرم و مرطوب است و در کوهستانها، تابستانهای معتدل و زمستانهای سرد دارد ( رجوع کنید بهالموسوعة العربیة ، همانجا). چون جازان در منطقة خشک صحرایی واقع شده، در تابستانها بادهای موسمی، پیوسته به همراه طوفانی از شن و ماسه از جهت شمال غربی در آنجا می‌وزند. این بادها به لَدینا و اَلغُبرَة معروف‌اند (عقیلی، ص 20).منطقة جازان از حاصلخیزترین مناطق کشاورزی عربستان سعودی است و در آن گندم، جو، خرما، ذرت، کنجد و تنباکو به عمل می‌آید. همچنین دارای فرآورده‌های باغی است. پرورش گاو و گوسفند و بز و مرغ در این منطقه رواج دارد (همان، ص 47ـ 48).جمعیت منطقة جازان، مانند دیگر مناطق عربستان سعودی، به سبب اجرا شدن طرحهای نفتی در 1352 ش/ 1974 و نیاز به کارگران خارجی، روز به روز افزایش یافته است. جمعیت این منطقه در 1341 ش/1962 حدود 000 ، 365 تن و در 1353 ش/1974 بیش از 000 ، 403 تن بود اما پس از آن، رشد درخور توجهی یافت به طوری که در 1382 ش/2003، جمعیت آن بیش از 000 ، 500 ، 1 تن شد ( الموسوعة‌العربیة ، همانجا).این منطقه دارای قلعه‌های قدیمی در شهر جازان و شهر ابوعَریش * است. همچنین در بالای یکی از کوههای مُشرف به بندر جازان قلعه‌ای قدیمی به نام الدوسَریة وجود دارد ( الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 8، ص 121ـ122).2) شهر جازان ، مرکز منطقة جازان. این شهر سومین بندر عربستان سعودی از حیث ورود و صدور کالا از طریق دریای سرخ به شمار می‌آید (همان، ج 8، ص 119). بندر جازان جنوبی‌ترین بندر عربستان سعودی در دریای سرخ است که در آن تجارت دریایی صورت می‌گیرد ( الموسوعة‌العربیة ؛ عفیفی، همانجاها).گرم‌ترین دمای جازان ْ6ر41 در اردیبهشت و خرداد، خنک‌ترین آن ْ17 در دی و بهمن، بارش سالانة آن 1ر153 میلیمتر و رطوبت نسبی آن 69% است (المملکة‌العربیة السعودیة. وزارة‌التخطیط، ش 35، ص 30، 32ـ33، 36).جازان با جاده‌ای کوهستانی به شهر طائف و با جادة ساحلی به شهر جدّه می‌پیوندد. راه اصلی جازان ـ حجاز، خلیج فارس را به دریای سرخ و نیز شمال کشور را به جنوب آن مرتبط می‌سازد. شهر فرودگاه داخی نیز دارد (عقیلی، ص 49ـ50؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا).کلیة سازمانهای دولتی منطقة جازان در این شهر قرار دارند ( رجوع کنید به عقیلی، ص 30ـ31). بیمارستان ملک فهد، از بیمارستانهای بنام عربستان، در این شهر احداث شده است ( الموسوعة العربیة العالمیة ، همانجا). سد جازان ــ که اولین سد فنی مهندسی در تاریخ اسلامی عربستان سعودی است ــ در نزدیکی این شهر واقع شده است. در 1350 ش/1971 از این سد بهره‌برداری شد. طول آن 316 متر، ارتفاع آن 6ر42 متر و گنجایش آن 71 میلیون متر مکعب می‌باشد و دارای دریاچه‌ای به مساحت چهارده کیلومتر مربع است (عقیلی، ص 99؛ الموسوعة‌العربیة‌العالمیة ، ج 8، ص 120ـ121).پیشینه. جازان تاریخ چندان روشنی ندارد و چون در گذشته جزئی از اقلیم عسیر به شمار می‌آمد، تاریخ آن با تاریخ اقلیم عسیر ادغام شده است. منطقة جازان در گذشته محل گذر کاروانها بوده و دو هزار سال پیش قبیلة قریش که از حجاز می‌آمدند برای رفتن به یمن و حبشه از ناحیة جازان عبور می‌کردند ( الموسوعة‌العربیة‌العالمیة ، ج 8، ص 121). نام جازان در حدیثی از پیامبر اکرم نیز آمده است ( رجوع کنید به ابن‌آدم، ص 79).ابن خرداذبه در اواسط سدة سوم، حَکَم، جازان و مَرْسَی الشَّرْجَة را با هم یک مِخلاف (ناحیه) و خُناش و مِلْحان را مخلافی دیگر آورده (ص 136، 143) و مقدسی در اواخر سدة چهارم، نواحی خناس، جازان، مِلْحان، حَکَم و مَرْسَی الشَّرْجَة را با هم، یکی از مخلافهای یمن ضبط کرده است (ص 92) اما یعقوبی در اواخر سدة سوم، در توصیف راههای مکه، جازان را منزلی بین راه و نیز یکی از 84 مخلاف یمن خوانده است (ص 154ـ155).در سدة چهارم، سلیمان‌بن طرف حَکَمی، دولتی مستقل از دولت زیدیه در منطقة جنوبی عسیر تشکیل داد که از مرسی الشّرجه تا حلی‌بن یعقوب امتداد داشت و آنجا را در انتساب به وی، مخلاف سلیمانی (شامل نواحی جازان، صَبیا و ابوعریش) نامیدند و عَثْر، مرکز این مخلاف انتخاب شد. در نیمة اول قرن ششم با انتقال امارت به خاندان‌الهواشِم، عثر رو به ویرانی گذاشت و جازان مرکز مخلاف سلیمانی گردید (مؤنس، ص 213).در قرن هفتم، یاقوت حموی (ذیل مادّه) جازان را موضعی بر سر راه حجاج معرفی کرده است.در قرن سیزدهم جریان سَلَفیّة نجد، به رهبری محمد ابونُقْطَه، سراسر اقلیم عسیر (از جمله جازان) را فراگرفت (مؤنس، همانجا؛ نیز رجوع کنید به عسیر * ).در 1245، احمدبن ادریس (متوفی 1306)، از نوادگان دولت ادریسیان مغرب که در صعید مصر اقامت کرده بود، تصمیم گرفت نهضتی صوفیانه در جزیرة‌العرب پایه‌گذاری کند و به همین منظور راهی جازان شد. وی طریقت احمدیة شاذلیه را در مخلافِ سلیمانی که جازان جزو آن بود، بنیان نهاد. در 1323 محمد ادریسی، از نوادگان احمدبن ادریس، شورشی در ناحیة عسیر برضد ترکها به راه انداخت. در آن زمان در مخلاف سلیمانی، که جزو ناحیة عسیر به شمار می‌رفت، اغتشاشات قبیله‌ای وجود داشت تا اینکه عبدالعزیزبن سعود (حک : 1293ـ1373)، برای بار سوم و آخرین بار، اقدام به تشکیل دولت سعودی کرد. در این رویدادها، دولت ادریسیان به جناح یمن ملحق شد اما با عقب‌نشینی نیروهای یمن از ناحیة عسیر، حاکمیت خاندان ادریسیان در عسیر خاتمه یافت ( رجوع کنید به مؤنس، همانجا؛ سلمان، ص 69ـ70) و در 1312 ش/ 1933 این منطقه (شامل جازان) به عربستان سعودی پیوست (عتریس، ص 69).با ورود سعودبن عبدالعزیز به جازان در 16 صفر 1374 (1333 ش)/ 1954، سلطه و اقتدار امرا و حکام محلی آن منطقه خاتمه یافت و وحدت عربستان سعودی آغاز گشت (مؤنس، همانجا).منابع: ابن‌آدم، کتاب الخراج ، چاپ احمد محمد شاکر، قاهره ?] 1347 [ ؛ ابن‌خرداذبه؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ریاض: وزارة‌التعلیم العالی، 1420/2000؛ محمد سلمان، «نشأة‌الدولة السعودیة»، در الموسوعة الجغرافیة للعالم الاسلامی ، ریاض: وزارة‌التعلیم العالی، ج 3، قسم 1، 1419/1999؛ محمد عتریس، معجم بلدان العالم: آخرالتطورات السیاسیة، أحدث البیانات الاحصائیة ، قاهره 1422/ 2002؛ عبدالحکیم عفیفی، موسوعة 1000 مدینة اسلامیة ، بیروت 1421/ 2000؛ محمد عقیلی، المعجم‌الجغرافی للبلاد العربیة السعودیة: مقاطعة جازان، المِخلاف السلیمانی ، جازان 1399/ 1979؛ مقدسی؛ المملکة‌العربیة السعودیة. وزارة التخطیط. مصلحة الاحصاءات العامة، الکتاب الاحصائی السنوی ، ش 35، ] ریاض [ 1419/1999؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة ، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، 1424/2003؛ الموسوعة العربیة ، دمشق: هیئة الموسوعة‌العربیة، 1998ـ ، ذیل «جیزان» (از محمد حمادی)؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/ 1999؛ حسین مؤنس، اطلس تاریخ الاسلام ، قاهره 1407/ 1987؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، البلدان .
