جاجرمی، محمدبن بدر رجوع کنید به بدر جاجرمیNNNNجاجْرود ، رودی دائمی در استان تهران، در حوضة آبریز دریاچة نمک در استان قم. جاجرود، به طول حدود 140 کیلومتر، از دامنههای جنوبی رشتهکوه البرز مرکزی سرچشمه میگیرد و با گذشتن از مشرق استان و پیوستن به رود کرج در جنوب دشت ورامین، در ارتفاع 795 متری به دریاچة نمک میریزد (جعفری، 1363 ش، ص 39؛ همو، 1368ـ1379 ش، ج 2، ص 163؛ افشین، ج 2، ص490ـ491). مساحت حوضة آبریز جاجرود ــ که میان حوضههای مهمی، از جمله لار و کرج، قرار دارد ــ حدود 800 ، 2 کیلومتر مربع است (افشین، ج 2، ص 491؛ قس خراسانی، ص 32).کوهی به ارتفاع حدود 535 ، 2 متر در جنوبشرقی سدّ لَتیان ( رجوع کنید به ادامة مقاله) و یک آبادی در کنار پل تهران ـ دماوند نیز جاجرود نامیده میشود.قسمت علیای جاجرود در بخشهای رودبار قصران و لواساناتِ شهرستان شمیرانات و مشرقِ بخش مرکزی تهران (دهستان سیاهرود)، و قسمت سفلای آن در بخشهای مرکزی و شریفآبادِ شهرستان پاکدشت و شهرستان ورامین جریان دارد. این رود در ابتدا جهت جنوبغربی، از اوشان جهت جنوبشرقی و پس از سد لتیان عمدتاً جهت جنوبی دارد ( رجوع کنید بهمحمودیان، ص 2ـ3؛ معتمد، ص 18). منبع اصلی آب آن بارش و ذوب برفهاست؛ از اینرو، در فصل بهار گاهی طغیان میکند (واس و دیگران، ص 112؛ افشین، همانجا). جاجرود در قسمت علیا سریع و گلآلود است و در بستری تنگ، و در قسمت سفلا در بستری عمیق (گاهی تا هشت متر) جریان دارد (پتروف، ص 82؛ بدیعی، ج 1، ص 167).جاجرود از ریزابههای متعددی تشکیل شده است که سرچشمة آنها کوههای شمالِ رودبار قصران است و ظاهراً بهسبب همین ریزابهها نام رودبار (به همراه نام ناحیة قدیمی قصران) به آنجا اطلاق شده است (میرزا محمد مهندس، ص 67ـ 68؛ کریمان، 1356 ش، بخش 1، ص30). برخی از ریزابههای مهم جاجرود بهترتیب عبارتاند از:1) گرمابْدر، که گاهی شاخة اصلی جاجرود خوانده میشود. این رود به طول حدود دوازده کیلومتر از کوههای خَرسَنْگ (مرتفعترین قله 931 ، 3متر، در حدود چهلکیلومتری شمالشرقی تهران)،کاسُونَـک(مرتفعترینقله650 ، 3متر)ودَرْیوک (مرتفعترین قله 170 ، 3 متر)، هر دو در حدود 39 کیلومتری شمالشرقی تهران، سرچشمه میگیرد و پس از پیوستن ریزابة لالون ــ که از کوه جانِسْتون (مرتفعترین قله ح 000 ، 4 متر) سرچشمه میگیرد ــ به آن در نزدیکی آبادی زایِگان، به جاجرود میریزد.2) رُوتِه (لِجَنی/ درة جنی)، بهطول حدود ده کیلومتر، که از ارتفاعات شمشک سرچشمه میگیرد و در جنوب آبادی روته به جاجرود میپیوندد.3) شمشک (آبِ میگون)، به طول حدود بیست کیلومتر، که از کوههای کلونبستک (مرتفعترین قله 250 ، 4 متر) و صندوقْچال (مرتفعترین قله 718 ، 3 متر) سرچشمه میگیرد و نزدیک فَشَم به جاجرود میریزد.4) آهار (آبِ پِشْکَنَکْ)، بهطول حدود پانزده کیلومتر، که از صندوقچال سرچشمه میگیرد و در جنوبِ اوشان به جاجرود میریزد.علاوه بر این ریزابههای دائمی که از کرانة راست به جاجرود میپیوندند، چند ریزابة مهم دیگر نیز از کرانة چپ به جاجرود میریزند، مانند اَمامِه به طول حدود ده کیلومتر، سرچشمه از کوه هَمْهِن؛ ناصرآباد به طول حدود یازده کیلومتر، سرچشمه از کوه وَرْجین؛ اَفْجِه به طول حدود دوازده کیلومتر، سرچشمه از کوه لار یا بوچال؛ خیزرودبار به طول حدود بیست کیلومتر، سرچشمه از کوه سرسیاهغار؛ کِرِشت به طول حدود بیست کیلومتر، سرچشمه از کوه گرمدره؛ و رود دائمی دماوند به طول حدود پنجاه کیلومتر که از دو شاخة تار و رودبار در شهرستان دماوند * تشکیل شده است و نزدیک آبادیهای مَمالو/ مامالو (میانگین میزان آبدهی سالانة دماوند در اینجا حدود 65 میلیون مترمکعب) و یُورْدِشاه (در حدود 24 کیلومتری جنوبغربی شهر رودهن) به جاجرود میپیوندد. رودهای افجه و خیزرودبار در دریاچة سد لتیان به جاجرود میریزند (افشین، ج 2، ص 491ـ496؛ جعفری، 1368ـ1379 ش، ج 2، جاهای متعدد؛ خراسانی، ص 32).جاجرود در جنوب آبادی پارْچین (در شمال دشت ورامین و در حدود 35 کیلومتری جنوبشرقی تهران)، در محل کبود گنبد به چند شاخه تقسیم میشود و سپس در جنوب دشت ورامین،آب مازاد و سیلابهای شاخة اصلی آن به نام جارجارود/ جارجارو در دامنة جنوبی بَنْدْسیاه (در حدود 89 کیلومتری شمالشرقی شهر قم) به دریاچة نمک میریزد (افشین، ج 2، ص 491؛ جعفری، 1363 ش، ص 39؛ همو، 1368ـ1379 ش، ج 2، ص 163).حوضة آبریز جاجرود از نظر زمینشناسی شامل سه واحد سازند دامنههای جنوبی البرز، پیش کوههای البرز و دشت آبرفتی ورامین است (واس و دیگران، ص 112ـ113). از لحاظ زمینشناسی، قدیمترین زمینها در شمال درة جاجرود به دوران پرکامبرین (قدیمترین دوران زمینشناسی) تعلق دارد. از دوران اول زمینشناسی (پالئوزوئیک) ، فسیل حیوانات، برخی سنگها و نیز تشکیلات معروفی از البرز مرکزی مانند تشکیلات زایگان، جیرود و روته برجای مانده است. در دوران دوم زمینشناسی (مزوزوئیک) ، فعالیت کوهزایی و در دورانهای بعد چینخوردگیهای این منطقه شکل گرفت (واتان و یاسینی، نشریة دانشکدة فنی ، ش 12، ص 82 ـ 99، ش 13، ص 228ـ 253، ش14،ص36ـ63؛کریمان،1356ش،بخش1،ص81 ـ91).میانگین بارش سالانه در حوضة آبریز جاجرود، در دامنههای البرز هفتصد و در کوهپایه 250 میلیمتر است (واس و دیگران، ص 114؛ نیز رجوع کنید به محمودیان، ص 83ـ84). در این حوضه، انواع گیاهان از جمله گیاهان آبزی، انواع پرندگان مانند مرغابی و حواصیل و پرندگان مهاجر، و نیز انواع ماهی بهویژه قزلآلای رنگینکمان، شناسایی شده است ( رجوع کنید به خراسانی، ص 33ـ39).جاجرود و ریزابههای آن، علاوه بر تأمین بخشی از آب شهر تهران ( رجوع کنید به ادامة مقاله)، در تأمین آب آشامیدنی و زراعی شهرها و آبادیهای بسیار، مانند میگون، فشم، اوشان، آبادیهای بخش لواسانات و شهرهای ورامین و پیشوا، مؤثر است. در لواسانات، از طریق بندهای بتونی و سنّتی کوچک (جمعاً 28 بند) و نیز نهرهای متعدد (طولانیترین نهر بهنام سبو به طول 5ر7 کیلومتر) برای آبیاری مزارع و باغها از آن استفاده میشود (مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، ج 3، بخش 3، پیوست 10، ص 9، 17ـ 18). پس از کبود گنبد نیز آب آن به روشهای گوناگون، به مصرف کشاورزی دشت آبرفتی و حاصلخیز ورامین میرسد (میزان اراضی مستعد کشت 000 ، 63 هکتار رجوع کنید به خاناحمدی، ص 170؛ برای محصولات آبی و دیم این دشت رجوع کنید به مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 85). بهرهبرداری از آب جاجرود در این قسمت به تناسب حَقّابهای است که برخی از آبادیها دارند. با اینحال، در زمان پر آبی، همة روستاها دارای آب زراعیاند (اتحادیه، ص 228؛ ایران. وزارت کشور، ج 1، ص 253؛ آذری دمیرچی، ص 7ـ 8).مهمترین روشهای بهرهبرداری از آب جاجرود در دشت ورامین عبارتاند از: پمپاژ آب، هدایت آب به شبکههای آبیاری دشتْ مانندِ آبراهههای اصلی و فرعی (حدود 25 آبراهه)، نهرهای سنّتی و جدیدالاحداث بهویژه نهر حَمامَکْ (بهطول هفت کیلومتر)، و استفاده از بندهای خاکی (مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 24ـ25، 36، 49، 51).علاوه بر آبهای سطحی، چون جاجرود منبع اصلی تغذیة آبهای زیرزمینی قسمت سفلاست (واس و دیگران، ص 123، 126)، قسمتی از دشت ورامین، با آب چاههای عمیق و نیمهعمیق (بیش از دو هزار حلقه چاه) و قناتها (شانزده رشته) آبیاری میشود (مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 9، 69).در مسیر جاجرود، در پنجاه سال گذشته، چند ایستگاه اندازهگیری آب در نزدیک فشم، حاجیآباد (در جنوب اوشان)، لتیان، مامازن و ورامین احداث شده است که نشان میدهد متوسط رواناب (نزدیک سدّ لتیان) 350 مترمکعب در ثانیه و میانگین آبدهی سالانه در ایستگاه لتیان 253 میلیون مترمکعب است. فروردین پرآبترین و شهریور کمآبترین ماهِ جاجرود است. بهسبب تماس با لایة گچی در پایکوه و ترکیب محلولی آن، آب رود در پایین دست غلظت محلولی بیشتری دارد (واس و دیگران، ص 118ـ122؛ بنگاه مستقل آبیاری، ص 41؛ فرهنگی، 1377 ش، ص160؛ افشین، ج 2، ص 491).برای تأمین آب آشامیدنی مردم تهران و تولید برق و تأمین آب زراعی دشت ورامین، در حدود 35 کیلومتری شمالشرقی تهران در ارتفاع حدود 500 ، 1 متری، سد چند منظورة لتیان (از نوع بتونی وزنی پایهدار، بهرهبرداری در 1347 ش) بر روی جاجرود بسته شد. از این سد ــ که دارای 107 متر ارتفاع (از پایه) و 450 متر طول تاج است ــ برای آبیاری حدود سی هزار هکتار زمین زیر کشت در جنوب سد، با تنظیم آب به میزان 264 میلیون مترمکعب در طول سال، استفاده میشود. همچنین برای انتقال آبِ سد به تهران، تونلتلو، به طول 576 ، 9 متر، احداث شده است (مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، ج 3، بخش 3، پیوست 10، ص 16؛ فرهنگی، 1373 ش، ص 128؛ خراسانی، ص 32).سد انحرافی ورامین نیز به طول 375 متر و ارتفاع چهار متر، به منظور تغذیة شبکة آبیاری ورامین، از طریق تنظیم سطح آب و انحراف آن به تأسیسات آبرسانی (در حدود 21 کیلومتری شمالشرقی ورامین و نزدیک آبادی خسرو)، و بند خاکی حَمامَک در شمال آبادی پارچین احداث شده است (مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، ج 3، بخش 3، پیوست 11، ص 26ـ27).در کنار بستر جاجرود، بهویژه در قسمت علیا، راههای اصلی و فرعی احداث شده که در مرتبط کردن شهرها و آبادیهای واقع در حوضة آبریز جاجرود و نیز ارتباط آنها با تهران تأثیر فراوانی دارد. از جملة این راهها، جادة لشکرک به شمشک اهمیت دارد که تا آبادی کَمَرخانی در کرانة راست و سپس در کرانة چپ کشیده شده است. همچنین، در این حوضه، پیست اسکی شمشک، حوضچههای پرورش ماهی، کارگاههای تولید شن و ماسه و پارکهای جنگلی (از جمله پارک جنگلی خُجیر)، بهویژه در قسمت سفلا، ساخته شده است.نام جاجرود از آبادی قدیمی جائِج/ جائیج گرفته شده که امروزه جزو محدودة شهری لواسان در شهرستان شمیرانات است. جاجرود در ابتدا جائجهرود نام داشت و سپس، بهسبب کثرت استعمال، به جاجهرود و در نهایت به جاجرود بدل شد (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 1872). بهگفتة اعتمادالسلطنه (ج 4، ص 1872، 1875) این آبادی در زمان وی (اواخر سدة سیزدهم) دارای سه چهار خانوار و آثار تاریخی و امامزاده عبداللّه (از نوادگان امام موسیکاظم علیهالسلام) بوده، اما سابقاً آبادی معتبری به شمار میرفته است (نیز رجوع کنید به رزمآرا، ج 1، ص50).احتمالاً نخستین بار حمداللّه مستوفی (ص220؛ نیز رجوع کنید بهلسترنج، ص 218) در سدة هشتم از جاجرود نام برده و گفته است که آب جاجرود از کوهدماوند سرچشمه میگیرد و به ولایت ری میریزد و در حدود قوهد علیا و اسان ] کبود گنبد کنونی رجوع کنید بهکریمان، 1356 ش، بخش 1، ص 40 [ آب آن را به حدود چهل نهر تقسیم میکنند. همچنین آب بیشتر ولایات ری از جاجرود تأمین میشود و آب این رود در بهار به کویر ] نمک [ میرسد.از لحاظ تاریخی، بیشتر حوضة آبریز جاجرود جزو ناحیة قدیمی قصران * (بویژه قصران داخلی) بوده است و مطالب اولیاءاللّه آملی در سدة هشتم (ص 116) و مرعشی در سده نهم (ص 154) از توجه علیبن کامه، نایب حسنبویه (رکنالدولة دیلمی) در طبرستان و از بزرگان آلبویه در سدههای چهارم و پنجم، به این ناحیه و احداث قصری در کنار جاجرود (نزدیک گَلَنْدُوَکفعلی) حکایتمیکند(نیز رجوع کنید به کریمان،1356ش، بخش1، ص15ـ16، 123؛ همو، 1345ـ1349ش، ج 1، ص 361ـ362).جاجرود، احتمالاً بهسبب نزدیکی به تهران و آب و هوای مناسب، اهمیت بسیاری نزد شاهان قاجار یافت. در 1213، فتحعلیشاه (حک : 1212ـ1250) شکارگاه و کاروانسرایی نزدیک جاجرود احداث کرد (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 1894؛ نیز رجوع کنید به جواهر کلام، ج 1، ص 28ـ29) اما در زمینلرزة سخت 1245 و پسلرزههای آن، به این کاروانسرا و حدود هفتاد آبادی در مشرق جاجرود آسیب فراوانی وارد شد (امبرسز و ملویل ، ص 183ـ184). در 1247، شیروانی (ص 197) جاجرود را محلی از توابع تهران و رودی با آب گوارا وصف کرده است.محمدشاه قاجار (حک : 1250ـ1264) برای شکار به شکارگاه جاجرود میرفت (اعتمادالسلطنه، همانجا). حاجمیرزا آقاسی، وزیر محمدشاه، مقدمات احداث سدی را بر روی جاجرود فراهم کرد تا آب آن به تهران، در نزدیکی آبادی زَرْدْبَند در شمال لشکرک و جایی که عرضرود به حداقل میرسید، منتقل شود اما طرح او به انجام نرسید (میرزامحمد مهندس، ص 70ـ71).در زمان ناصرالدینشاه (حک : 1264ـ1313)، اعتمادالسلطنه که مدتی عهدهدار عمارات و باغهای قدیم و جدید جاجرود بود، جاجرود را پرآب و دارای سیلاب، با جنگلهای انبوه در پیرامون، وصف کرده و از شکارگاه و حیوانات و پرندگان آنجا، انتقال پرندگان و حیوانات از مازندران و خوزستان به آن منطقه و راههای ارتباطی تهران به جاجرود، از جمله راه کالسکهرو سرخهحصار و راه مخصوص شکارگاه، مطالبی آورده است. بهگفتة وی، ناصرالدینشاه بارها در شکارگاه جاجرود به شکار پرداخته است ( رجوع کنید به ج 2، ص 1012، 1117، 1151، 1396، ج 3، ص 1742، ج 4، ص 1894ـ1896، 2399).در منابع دورة قاجار، مطالبی در بارة جاجرود و تقسیم آب آن، از جمله در آبادی سرخهحصار (در حدود سی کیلومتری شمالشرقی ورامین)، آمده است ( رجوع کنید به حکیمالممالک، ص 26؛ امینلشکر، ص 22؛ اتحادیه، ص 225). ظاهراً محل عمارتها و شکارگاه شاهان قاجار نیز پایینتر از پل جاجرود (در مسیر تهران ـ دماوند) در قسمت چپ رود و در راهِ یُوردشاه بوده است ( رجوع کنید به محمودیان، ص 70).در دهة 1300 ش، طرح احداث سد بر روی جاجرود، برای تأمین بخشی از آب تهران، بارها مطرح و مطالعه شد اما بهسبب هزینة زیاد، عملی نگردید (کیهان، ج 2، ص 319ـ320؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 225ـ226). در دورة پهلوی، مسعود کیهان از سرچشمه، شعبات عمده و مسیر رود، فراوانی آب در بهار و طغیانِ آن و بهرهبرداری آبادیهای دشت ورامین از آن از طریق نهرهای بزرگی مانند حُماره، علی خراط، فیلِستان و جیتو مطالبی آورده و گفته است که بهجز آبادیهای دارای حقابه، که نهرهای مخصوص دارند، آبادیهای بدون حقابه یا قنات، با خریداری آب، زمینهای خود را آبیاری میکنند. همچنین وی از آبادی جاجرود (جزو لواسانات بزرگ) نامبرده است ( رجوع کنید به ج 1، ص 86 ـ 88، ج 2، ص 353، 356ـ 357). در حدود 1330 ش نیز رزمآرا (ج 1، ص 41) از آبادیای بهنام پل جاجرود، با شکارگاه و کاروانسرا،یاد کرده است.بر روی جاجرود پلهای متعددی احداث شده است که از برخی از آنها هنوز استفاده میشود. از میان این پلها، دو پل قدیمی در مسیر تهران ـ دماوند و تهران ـ لواسانات (لشکرک ـ گلندوک)، در دورة قاجار احداث شده است. پلهای مسیر راهآهن تهران ـ گرمسار و نیز پلهایی که در فشم و اوشان و کمرخانی ساخته شدهاند، مهمترند (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 1895ـ 1896؛ اتحادیه، ص 201؛ کریمان، 1356 ش، بخش 1، ص 127ـ 128).منابع: علاءالدین آذری دمیرچی، جغرافیای تاریخی ورامین ، تهران 1348 ش؛ منصوره اتحادیه، اینجا طهران است: مجموعه مقالاتی در بارة طهران 1344ـ 1269 ه ق ، تهران 1377 ش؛ اعتمادالسلطنه؛ یداللّه افشین، رودخانههای ایران ، تهران 1373 ش؛ نیکلاس امبرسز و چارلز ملویل، تاریخ زمین لرزههای ایران ، ترجمة ابوالحسن رده، تهران 1370 ش؛ قهرمانبن یوسف امین لشکر، روزنامة سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه ( 1300 )، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران 1374 ش؛ محمدبن حسن اولیاءاللّه، تاریخ رویان ، چاپ منوچهر ستوده، تهران 1348 ش؛ اولین نقشة برجسته نمای تهران ـ شمال ، مقیاس000 ، 250:1، تهران: سحاب، 1990؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور ، ج 1، تهران 1329 ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1362 ش؛ بنگاه مستقل آبیاری. ادارة هیدرولوژی، آمار سالیانة رودخانههای ایران ، ] تهران [ 1335 ش؛ میخائیل پلاتونوویچ پتروف، مشخصات جغرافیایی طبیعی ایران ، ترجمة ح . گلگلاب، تهران 1336 ش؛ عباس جعفری، شناسنامة جغرافیای طبیعی ایران ، تهران: گیتاشناسی، 1363 ش؛ همو، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش؛ عبدالعزیز جواهرکلام، تاریخ تهران ، ج 1، تهران ?] 1328 ش [ ؛ علینقیبن اسماعیل حکیمالممالک، روزنامة سفر خراسان ، تهران 1356 ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب ؛ شهلا خاناحمدی، «بررسی علل اقتصادی کاهش کشت پنبه در شهرستان ورامین»، اقتصاد کشاورزی و توسعه ، سال 3، ش 12 (زمستان 1374)؛ نعمتاللّه خراسانی، «مطالعة زیست محیطی رودخانة جاجرود (فون و فلور)»، مجلة منابع طبیعی ایران ، ج 54، ش 1 (1380 ش)؛ رزمآرا؛ زینالعابدینبن اسکندر شیروانی، بستانالسیاحه، یا، سیاحتنامه ، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ] بیتا. [ ؛ بیژن فرهنگی، سدسازی معاصر ایران ، تهران 1377 ش؛ همو، نگرشی بر سدهای ایران: گذشته ـ حال ـ آینده ، تهران 1372 ش؛ حسین کریمان، ری باستان ، تهران 1345ـ1349 ش؛ همو، قصران ( کوهسران )، تهران 1356 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش؛ علیاکبر محمودیان، اطلس شهرستان شمیران: رودبار قصران، لواسان و شهر شمیران ( تجریش )، تهران 1381 ش؛ ظهیرالدینبن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران ، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران 1345 ش؛ احمد معتمد، شمهای از زمینشناسی البرز ، تهران 1358 ش؛ مؤسسة پژوهشهای برنامهریزی و اقتصاد کشاورزی، مطالعات طرح جامع احیاء و توسعة کشاورزی و منابع طبیعی حوزة آبریز مرکزی و همدان ، ج 3، منابع آب ، بخش 3، مطالعات آبیاری و توسعة آبیاری ، پیوست 10: دشت لواسانات ، پیوست 11: دشت ورامین ، تهران ] 1375 ش [ ؛ میرزا محمد مهندس، «جغرافیای درة رودبار قصران»، چاپ حسین کریمان، در میراث اسلامی ایران ، به کوشش رسول جعفریان، دفتر3، قم: کتابخانة حضرتآیتالعظمی مرعشی نجفی، 1375 ش؛ نقشة جدید مناطق شهرداری تهران ، مقیاس 000 ، 50:1، تهران: گیتاشناسی، 1381 ش؛ نقشة سیاسی و اقتصادی استان تهران ، مقیاس 000 ، 300:1، تهران: گیتاشناسی، 1371 ش؛ آندره واتان و ایرج یاسینی، «خصوصیات کلی زمینشناسی البرز در حوالی تهران»، نشریة دانشکدة فنی ، دورة 2، ش 12 (دی 1347)، ش 13 (فروردین 1348)، ش 14 (مهر 1348)؛ و. واس، م. غلامی، و ر.لامبرت، «شور و قلیایی شدن خاک در حوضة رودخانة جاجرود»، ترجمة مسعود دالمن، فصلنامة تحقیقات جغرافیایی ، سال 10، ش 1 (بهار 1374)؛Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate , London 1966.
