جاپَلَق ، بخش و ناحیهای قدیمی در شمالشرقی استان لرستان.بخش جاپلق در نیمة شمالی شهرستان اَزْنا قرار دارد و مشتمل است بر دو دهستان (جاپلق غربی به مرکزیت آشورآباد و دهستان جاپلقشرقی به مرکزیت مؤمنآباد) و یک شهر به نام مؤمنآباد که مرکز بخش بهشمار میرود. این بخش از شمال و شمالشرق به شهرستانهای سَربَند و خمین (در استان مرکزی)، از مشرق و جنوب به شهرستان الیگودرز و از مغرب به شهرستان دورود/درود محدود است. رشتهکوه اُشترانکوه، از رشته کوه زاگرس، در آن امتداد دارد. رودهای کَمَندان، اَزنا و آشورآباد در آن جریان دارند. چشمة «دره دراز» در آن واقع است.این بخش از گیا، بادام کوهی، سیب کوهی، گیلاس، انگور، انجیر، زرشک، بنه، آویشن، گلگاوزبان، گل خطمی، ریواس، کنگر، گَوَن، موسیر و رستنیهایی برای چرای دام دارد و از زیا دارای روباه، خرگوش، گرگ، خرس، گراز، شغال، بز، قوچ، میشکوهی، کبک دری، تیهو و فاخته است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 58، ص 137).محصولات عمدة جاپلق، گندم، جو، حبوبات و فرآوردههای باغی است. دامداری آن اهمیت دارد. قالیبافی با طرح الیگودرزی و نقشهای محلی از صنایعدستی آنجاست. جاپلق دارای معادنی چون سنگْ لاشة موزاییکی، سیلیس و سنگ تالک است (همان، ج 58، ص 137ـ 138).در 1316 ش، بخش جاپلق و بَربُرود به مرکزیت الیگودرز، در شهرستان بروجرد تشکیل شد. در 1329 ش، جاپلق دهستانی با 153 آبادی ذکر شده است ( رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، ج 2، ص 138). در تقسیمات کشوری 1355 ش، بخش جاپلق مشتمل بر دهستانهایجاپلقغربی و سیلاخور، و تابع شهرستان الیگودرز بود. در تقسیماتکشوری 1373ش،چهار دهستانبهنامهای جاپلقغربی، جاپلقشرقی، پاچهلک غربی و سیلاخور شرقی در شهرستان الیگودرز ضبط شده است ( رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی، 1373 ش، ص 16). پس از تأسیس شهرستان ازنا در آبان 1373، بخش جاپلق در مهر 1374 با دو دهستانِ جاپلقشرقی و جاپلقغربی در تابعیت شهرستان ازنا در آمد ( رجوع کنید به همو، 1374 ش، ص 43). سپس، طبق تصویبنامة هیئت وزیران (ش 13658/ ت 21023 ک)، آبادی مؤمنآباد در مهر 1378 تبدیل به شهر و مرکز بخش جاپلق شد ( رجوع کنید به همو، 1382 ش، ذیل «استان لرستان»). طبق سرشماری 1375ش، جمعیت این بخش 348 ، 16 تن بوده است.زیارتگاههای امامزاده قاسم و شاهزاده ابراهیم، فرزند امام محمدباقر علیهالسلام، و تپهای باستانی به نام «قلعه خرابه» نیز در این بخش واقع است ( فرهنگ جغرافیائی آبادیها ، ج 58، ص 138). راهآهن تهران ـ اهواز، از طریق ازنا ـ مؤمنآباد ـ شاهزند از این بخش میگذرد.جاپلق از نواحی قدیمی ایران در لرستان است. ظاهراً نخستین بار نام آن در ذکر وقایع قرن دوم آمده است، از جمله اینکه در 131 میان ابوالهَیْذام (سردار داوودبن یزیدبن عمربن هُبیره فزاری) و قَحْطَبةبن شبیب، به طرفداری از عبداللّهبن معاویةبن عبداللّهبن جعفربن ابیطالب در آن جنگی روی داد (طبری، ج 7، ص 407؛ یاقوت حموی، ذیل «جابَلْق»). یاقوت حموی در قرن هفتم (همانجا) جاپلق را رستاقی در اصفهان ذکر کرده است.حمداللّه مستوفی در سدة هشتم از جاپلقی یاد کرده است که عروج و سوسن خوانده میشد که شهری کوچک بر دو جانب آب و دارای باغستان بسیار، نارنج و ترنج و لیمو و درخت گرمسیری فراوان بود (ص70) اما نباید آن را با جاپلق لرستانیکی دانست. لسترنج (ص 245) مکان این جاپلق را چهار فرسخی شمالغربی ایذه در دو جانب رود (کارون) آورده است. نام جاپلق در منابع دورة صفویه و زندیه نیز ذکر شده است. به نوشتة منجم یزدی (ص 343)، شاهعباس اول صفوی در 1017 از ییلاق اصفهان بهموضع جاپلق رفت. نامی اصفهانی (ص116ـ 122) نیز در 1176 از حرکت کریمخان زند به سوی جاپلق مطالبی آورده است.به نوشتة اعتمادالسلطنه (ج4، ص1877ـ 1878) در دورة قاجاریه، جاپلق یکی از سه بلوک بزرگ بروجرد بود و چهار بلوک کوچک (حمزهلو، بیات، ایقرلو و پشته) داشت. جمعیت آن حدود هفده هزار تن، و زبان اهالی آن ترکی بود و تعداد ارمنیان در آنجا بسیار بود. کشاورزی آن عمدتاً دیمی بود و گندم، جو، تریاک، نخود و خربزه در آن بسیار خوب به عمل میآمد و چشمههای آب شیرین و گوارا داشت. حاکمنشین آن، قریة خُروسان بود که در حدود 39 کیلومتری شمال شهر الیگودرز قرار داشت. وی همچنین از دو کوه الوند ساکی و مستران/ مَسْتَرون نام برده است (همانجا).در دورة پهلوی اول (1304ـ1320 ش) املاک بسیاری از ناحیة جاپلق و بربرود در اختیار خانهای بختیاری بود (کیهان، ج 2، ص 444).سیدمحمدشفیع جاپلقی * و مولی محمود جاپلقی و فرزندش شیخعبدعلیبن محمود جاپلقی از علما و فقهای امامیه بودهاند ( رجوع کنید به خوانساری، ج 4، ص 218ـ220).منابع: اعتمادالسلطنه؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانون تقسیمات کشور و وظایف فرمانداران و بخشداران، مصوب 16 آبان ماه 1316 ، چاپ اول، تهران ] بیتا. [ ؛ ایران. وزارت کشور، تقسیمات کشور شاهنشاهی ایران ، تهران 1355 ش؛ ایران. وزارت کشور. ادارة کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور ، ج 2، تهران 1329 ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی و اجتماعی. دفتر تقسیمات کشوری، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1373 ش؛ همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1374 ش؛ همو، سازمان تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، تهران 1376 ش؛ همو، نشریة تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شمارة مصوبات آن ، تهران 1382 ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران ، تهران 1368ـ1379 ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب ؛ خوانساری؛ طبری، تاریخ (بیروت)؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران ، ج 58 : خرمآباد ، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1373 ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصّل ایران ، تهران 1310ـ1311 ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: شناسنامة آبادیهای کشور، استان لرستان، شهرستان ازنا ، تهران 1376 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس ومسکن 1375: شناسنامة بخشهای کشور، کل کشور ، تهران 1378 ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375، نتایج تفصیلی استان لرستان ، تهران 1376 ش؛ جلالالدین محمد منجم یزدی، تاریخ عباسی، یا، روزنامة ملاجلال ، چاپ سیفاللّه وحیدنیا، تهران 1366 ش؛ محمدصادق نامی اصفهانی، تاریخ گیتیگشا ، با مقدمة سعید نفیسی، تهران 1363 ش؛ نقشة تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 500 ، 2:1، تهران: سازمان نقشهبرداری کشور، 1379ش؛ نقشة کشور جمهوری اسلامی ایران ، مقیاس 000 ، 000 ، 1:1، تهران: ادارة جغرافیائی ارتش، 1366 ش؛ یاقوت حموی؛Guy Le St, The lands of The Eastern Caliphate , Cambridge 1930.