ثور(1) ، کوهی مشهور در مکه. کوه ثور در جنوب مکه و مسجدالحرام (ازرقی، ج 2، ص 294؛ حِمیَری، ص 151؛ بلادی، ص 27، 57) و در راه یمن قرار دارد (ابن‌جُبَیْر، ص 93).شهرت این کوه به‌سبب غار آن است که پیامبر اکرم در آغاز هجرتش از مکه به مدینه در شبی که لیلة المبیت نامیده شده است، برای رهایی از دست مشرکان به آن پناه برد و سه شبانه‌روز در آن غار، معجزه‌آسا اقامت گزید (سهیلی، ج 4، ص 182ـ183؛ ابن‌کثیر، ج 2، ص 239).برخی نام این کوه را اَطحَل یا ثور اَطحَل ثبت کرده‌اند، از آن‌رو که ثَوْربن عبدمَناة، از اشراف قریش، در آنجا (کوه اطحل) سکونت داشته یا در آنجا زاده شده است ( رجوع کنید به ابن‌حزم، ص 201؛ بکری، ج 1، ص 167، 348؛ نیز رجوع کنید به یاقوت حموی، ذیل مادّه). به نظر عده‌ای نیز نام این کوه از نام ثوربن عبدمناة گرفته شده است ( رجوع کنید به یاقوت حموی، همانجا؛ قَلْقَشَندی، ص 188).بر خلاف مشهور، برخی از مورخان به این کوه، ابوثور گفته‌اند که صحیح به‌نظر نمی‌رسد ( رجوع کنید به ابن‌جبیر، همانجا؛ فاسی، ج 1، ص450؛ اسدی مکی، ص 212). بعید نیست جبل‌ثور نامیدن این کوه به‌این سبب باشد که همچون گاوی است که رو به جنوب مکه کرده است (بلادی، ص 27).در قرآن کریم ( رجوع کنید به توبه: 40؛ طبری؛ نسفی، ذیل همین آیه) داستان توطئة مشرکان و خروج پیامبر اکرم از منزل خویش در مکه و پناه بردن به این غار در جبل ثور ذکر شده است.در قدیم از دو راه کوهستانی به کوه ثور می‌رفتند که یکی دشوار ولی کوتاه بود و از میان کوههای خَنْدَمَه و ابوقُبَیْس می‌گذشت (عیاشی، ج 2، ص 102؛ رفعت‌باشا، ج 1، ص 63) و دیگری آسان ولی طولانی‌تر بود و از راه مَسْفَله عبور می‌کرد (رفعت‌باشا، همانجا). امروزه از راه آسفالت و مستقیم اَجْیاد به کوه ثور می‌روند (کردی، ج 1، جزء 2، ص 393؛ بلادی، ص 27).فاصلة کوه ثور تا مکه بسته به راهی بود که حاجیان انتخاب می‌کردند؛ از این رو، این فاصله را، به تفاوت، حدود یک فرسخ (ابن‌جبیر، ص 93، قس ص 139 که فاصله را سه میل ذکر کرده است)، دو ـ سه میل (فاسی، ج 1، ص450؛ ابن‌ظهیره، ص 300) و در فاصلة دو ساعت راه (بَتَنُونی، ص 128) از مکه ذکر کرده‌اند.رفعت‌باشا که در 1319/1901 از کوه و غار ثور دیدن کرده، گفته است که فاصلة ثور تا مکه 5ر5 میل است (ج 1، ص 61). از محققان معاصر، کردی (ج 1، جزء 2، ص 384) فاصلة کوه ثور را تا مسجدالحرام سه یا چهار کیلومتر دانسته است.غار ثور در قلة کوه قرار دارد، بر کوههای اطراف مسلط و به صورت صخره یا سنگی توخالی و شبیه قایقی وارونه است. ارتفاع آن از زمین کمی بیش از پانصد متر و صعود به غار بسیار دشوار و مستلزم تلاش فراوان است (ابن‌جبیر، ص 139؛ عیاشی، ج 2، ص 102ـ103؛ رفعت‌باشا، ج 1، ص 61، 63؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ج 23، ص 603).غار ثور دارای دو ورودی یا شکاف است؛ یکی غربی که بسیار تنگ است و تقریباً به کف غار چسبیده و ورود از آن خیلی دشوار است، و دومی شرقی که تا حدودی پهن است و گویند پس از ورود پیامبر به غار، به معجزة الاهی ایجاد شده است (ابن‌جبیر، ص 94، 139ـ140؛ اسدی مکی، ص 213؛ عیاشی، ج 2، ص 103؛ رفعت‌باشا، ج 1، ص 62).به گفتة ابن‌جبیر (ص 93) عرض دهانة غربی غار، که پیامبر از آن وارد شد، دو سوم وجب و ارتفاع طول آن یک ذراع و به گفتة عیاشی (همانجا) عرض آن سه وجب و ارتفاع آن کمی بیش از یک وجب بود، در حالی که ارتفاع دهانة شرقی آن را که مردم به راحتی از آن رفت و آمد می‌کردند، پنج وجب گفته‌اند (ابن‌جبیر، ص 124ـ125؛ عیاشی، همانجا).بنا به برخی احادیث (برای نمونه رجوع کنید به بخاری، ج 4، ص 190؛ مسلم‌بن حجاج، ج 2، ص 1854) دهانه‌ای که پیامبر از آن داخل غار شد رو به بالا بوده که بعدها تغییراتی کرده است ( رجوع کنید به کردی، ج 1، جزء 2، ص 394).با وجود دشواری بسیار و سختی ورود از دهانة تنگ غار، که پیامبر اکرم از آن داخل شده بود، مردمی که به دیدار غار می‌رفتند از باب تبرک سعی می‌کردند از آن وارد شوند و چه بسیار کسانی که در میانة شکاف به‌سبب تنگی آن محبوس می‌شدند (ابن‌جبیر، ص 93، 139؛ خلوصی، ص 117؛ قس ابن‌ظهیره، ص 300؛ نهروالی، ص 450ـ 451). میان عوام شایعة زشت و بی‌اساسی راجع به کسانی که نتوانند از شکاف غار ثور بگذرند، رواج داشت ( رجوع کنید به ابن‌جبیر، ص 94؛ فاسی، همانجا؛ نهروالی، ص 451؛ اسدی‌مکی، همانجا؛ بلادی، ص 27).در حدود سال 800 و به روایتی 810 ، امیرتَغْری بَرْمِشْ ترکمانی اقدام به گشاد کردن دهانة تنگ غار کرد تا دیگر مردم در آن محبوس نشوند ( رجوع کنید به فاسی، ج 1، ص 449ـ450؛ ابن‌ظهیره، همانجا؛ کردی، ج 1، جزء 2، ص 395). در دورة شریف عَوْن الرفیق (حک : 1299ـ1324)، امیر مکه، بار دیگر دهانة غار را وسیع کردند (بتنونی، ص 131).امروزه دهانة تنگ و غربی غار، دو وجب عرض و سه وجب ارتفاع دارد (رفعت‌باشا، همانجا) و به روایتی دیگر، ارتفاع دهانة غار حدود نیم‌متر و عرض آن نیز حدود نیم متر است (بتنونی، همانجا).طول خود غار هجده وجب و پهنای قسمت میانی آن یازده وجب است (ابن‌جبیر، ص 140). ارتفاع داخل غار به اندازة قد یک انسان و مساحتش ده ذراع (عیاشی، ج 2، ص 103) یا 5ر2 مترمربع است (بتنونی، همانجا).در این غار، به برکت اقامت پیامبر اکرم در آن، معجزات متعددی روی داد، همچون تنیده شدن تار عنکبوت جلو ورودی آن و لانه کردن دو کبوتر وحشی و به روایتی روییدن درختی فرا روی پیامبر (ابن‌سعد، قسم 1، ص 154؛ ابن‌جبیر، ص 93؛ ابن‌کثیر، ج 2، ص 239ـ241؛ نهروالی، ص 448ـ449).در پایین غار، ستونی قبه مانند و مجزا از کوه، به‌نام «قبة جبریل» قرار دارد که بیست تا سی نفر می‌توانند در سایة آن بنشینند (ابن‌جبیر، ص 94ـ 95؛ خلوصی، ص 118).برخی از مورخان غار ثور را که پیامبر به آن پناه برد با غار حراء که محل نزول نخستین وحی الاهی بود، خلط کرده‌اند ( رجوع کنید بهازرقی، ج 2، ص 288؛ فاسی، ج 1، ص 448؛ ابن‌ظهیره، ص 299؛ نهروالی، ص 447ـ 448).تعدادی از مورخان و جغرافیدانان نوشته‌اند کوه کم‌ارتفاع دیگری همنام با جبل ثور وجود دارد، و پیامبر از آنجا تا کوه عَیْر را حرم مدینة منوره اعلام کرده است ( رجوع کنید به بکری، ج 1، ص 348، 350؛ یاقوت حموی، همانجا؛ فاسی، ج 1، ص 450؛ ابن‌ظهیره، ص 301). برخی هم بر این باورند که کوهی به این نام اصلاً در مدینه وجود ندارد و جبل ثور همان کوهی است که در نزدیکی مکه قرار دارد ( رجوع کنید به بکری، ج 1، ص 348ـ350 و پانویس 3). این کوه که از نزدیک مکه، دیده می‌شود (بلادی، ص 57) دارای رگه‌هایی از معدن طلاست (رفعت‌باشا، ج 1، ص 63).کوه ثور که از زمان اقامت سه روزة پیامبر اکرم در آن نزد مسلمانان مبارک شمرده می‌شود (نهروالی، ص 448؛ کردی، ج 1، جزء 2، ص 393؛ بلادی، ص 57)، همواره محل زیارت حاجیان بوده است (ابن‌جبیر، ص 93؛ فاسی، ج 1، ص 449).منابع: علاوه بر قرآن؛ ابن‌جبیر، رحلة‌ابن‌جبیر ، بیروت 1986؛ ابن‌حزم، جمهرة‌انساب العرب ، چاپ عبدالسلام محمدهارون، قاهره ] 1982 [ ؛ ابن‌سعد (لیدن)؛ ابن‌ظهیره، الجامع اللطیف فی فضل مکة و اهلها و بناء البیت الشریف ، چاپ علی عمر، قاهره 1423/ 2003؛ ابن‌کثیر، السیرة النبویة ، چاپ مصطفی عبدالواحد، قاهره 1383ـ1386/ 1964ـ 1966، چاپ افست بیروت ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الا´ثار ، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت 1403/1983، چاپ افست قم 1369 ش؛ احمدبن محمد اسدی مکی، اخبارالکرام بأخبار المسجدالحرام ، چاپ حافظ غلام مصطفی، بنارس 1396/1976؛ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة ، قاهره 1415/1995؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری ، استانبول 1401/1981؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقّا، قاهره 1364ـ1371/ 1945ـ1951؛ عاتق بلادی، معالم مکة التاریخیة و الاثریة ، مکه 1400/1980؛ محمدبن عبداللّه حمیری، الروض المعطار فی خبرالاقطار ، چاپ احسان عباس، بیروت 1984؛ صفا خلوصی، «مکة فی أشهر الرحلات العربیة»، در موسوعة العتبات المقدسة: قسم مکة‌المکرمة ، ج 1، ألفها جعفر خلیلی، بغداد: دارالتعارف، 1387/1967؛ ابراهیم رفعت باشا، مرآة‌الحرمین، او، الرحلات الحجازیة و الحج و مشاعره الدینیة ، بیروت: دارالمعرفه، ] بی‌تا. [ ؛ عبدالرحمان‌بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح‌السیرة النبویة لابن هشام ، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره 1387ـ1390/ 1967ـ1970، چاپ افست 1410/ 1990؛ طبری، جامع ؛ عبداللّه‌بن محمد عیاشی، الرحلة العیاشیة ( ماءالموائد )، ] فاس [ 1316، چاپ افست رباط 1397/1977؛ محمدبن احمد فاسی، شفاء الغرام بأخبار البلدالحرام ، چاپ عمر عبدالسلام تدمری، بیروت 1405/ 1985؛ احمدبن علی قلقشندی، نهایة الارب فی معرفة انساب العرب ، بیروت 1405/ 1984؛ محمدطاهر کردی، التاریخ القویم لمکة و بیت‌اللّه الکریم ، بیروت 1420/2000؛ مسلم‌بن حجاج، صحیح مسلم ، استانبول 1401/1981؛ الموسوعة العربیة العالمیة ، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999، ذیل «مکة‌المکرمة»؛ عبداللّه‌بن محمد نسفی، تفسیر القرآن الجلیل، المسمی بمدارک التنزیل و حقائق‌التأویل ، بیروت: دارالکتاب العربی، ] بی‌تا. [ ؛ محمدبن احمد نهروالی، کتاب الاعلام باعلام بیت‌اللّه الحرام ، در اخبار مکة المشرفة ، ج 3، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1857، چاپ افست بیروت 1964؛ یاقوت حموی.
