ثریّا اسفندیاری بختیاری ، همسر دوم محمدرضا پهلوی. وی در اول تیر 1311 در اصفهان به دنیا آمد. پدرش، خلیل، پسر اسفندیارخان سردار اسعد بختیاری و از افراد با نفوذ ایل بختیاری بود ( خواندنیها ، سال 11، ش 14، ص 3؛ ثریا اسفندیاری بختیاری، کاخ تنهایی ، ص 24). خلیل که در 1303 ش برای تحصیل به برلین رفته بود، با اوا کارل آلمانی، که روسی‌الاصل بود، ازدواج کرد (اشرف پهلوی، ص 220). ثریا تا هشت ماهگی در ایران بود و پس از آن خانواده‌اش او را با خود به برلین بردند. وی کودکی را در برلین گذراند و در پاییز 1316 ش به اتفاق خانواده‌اش به ایران بازگشت (ثریا اسفندیاری، کاخ تنهایی ، ص 24، 29). در اصفهان وارد مدرسة آلمانیهای مقیم اصفهان شد و زبان فارسی را نزد معلم خصوصی، فراگرفت (همان، ص 10ـ12). تا 1320 ش ثریا در آن مدرسه به تحصیل پرداخت ولی پس از اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم، مدارس آلمانی تعطیل شد. او در 1323 ش وارد مدرسة مبلّغ (میسیونر)های انگلیسی شد و تا پانزده سالگی در این مدرسه به تحصیلاتش ادامه داد تا اینکه در 1326 ش به همراه خانواده‌اش به سویس رفت (همو، خاطرات ثریا ، ص 33ـ 35). در آنجا زبان فرانسه آموخت و انگلیسی را نیز بعدها در مؤسسه‌ای در لندن تکمیل کرد (اشرف پهلوی، همانجا؛ ثریا اسفندیاری بختیاری، کاخ تنهایی ، ص44، 49، 55).بعد از جدایی محمدرضا پهلوی از همسرش، فوزیه، خانواده‌اش برای ازدواج مجدد او تلاش کردند. فروغ‌ظفر، از بستگان نزدیک ثریا، برای آشنایی شاه و ثریا اقدام نمود (ثریا اسفندیاری بختیاری، خاطرات ثریا ، ص 39ـ41؛ پهلوی‌ها ، ج 2، ص 117). ثریا در مهر 1329 به ایران آمد، ولی پس از برگزاری مراسم نامزدی، بر اثر بیماری حصبه، مدتی در بیمارستان بستری گردید (اشرف پهلوی، ص 221ـ222). سپس مراسم ازدواج او و شاه در تالار آیینة کاخ مرمر در 23 بهمن 1329 برگزار شد ( گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 631).ثریا در روابط خود با زنان دربار پهلوی سازش‌ناپذیر بود؛ شمس و تاج‌الملوک اولین دشمنان ثریا بودند و کاخ مادر شاه به کانون مخالفت با او بدل شد (فردوست، ص 208). وی بعدها اشرف را بر دیگران ترجیح داد (اشرف پهلوی، ص 224؛ ثریا اسفندیاری بختیاری، کاخ تنهایی ، ص 154). ثریا نفوذ زیادی در شاه داشت، چنان که به سبب مخالفت او با ازدواج شهناز (دختر بزرگ شاه) با اردشیر زاهدی، مدتها این وصلت به تعویق افتاد ( رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک ، ج 2، ص 34).ازدواج ثریا و شاه مقارن با نخست‌وزیری رزم‌آرا و مشاجرات مجلس با دولت وی بر سر ملی شدن صنعت‌نفت و نیز نگرانی شاه از وقوع کودتا به رهبری رزم‌آرا بود ( رجوع کنید به رزم‌آرا * ؛ ملی شدن صنعت‌نفت، جنبش * ). نخست‌وزیری محمد مصدق و تلاش وی برای محدود کردن شاه و دربار، از دیگر وقایع این دوره بود ( رجوع کنید به پهلوی‌ها ، ج 2، ص 118). شاه برای مقابله با قدرت روز افزون مصدق، با سازمانهای اطلاعاتی انگلستان و امریکا همکاری کرد تا برضد مصدق کودتا شود (نجاتی، ج 2، ص 101). در 20 مرداد 1332 شاه و ثریا به رامسر رفتند ( گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 733؛ صولت قشقائی، ص 397) و در 22 مرداد ثریا، شاه را ترغیب کرد تا فرمانهای جداگانه‌ای را که برای عزل مصدق و انتصاب فضل‌اللّه زاهدی تهیه شده بود، توشیح کند (موحد، ص 24؛ نیز رجوع کنید بهکودتای 28 مرداد * ).شاه و ثریا، که منتظر نتیجة اقدامات نصیری و دیگر کودتاگران بودند، در بامداد 25 مرداد 1332 با شنیدن خبر ناکامی کودتا، بلافاصله با هواپیما به بغداد رفتند (نجاتی، ج 2، ص 63). هم‌زمان با ورود شاه به بغداد، عده‌ای از ایرانیان مقیم آن کشور تظاهرات کردند و شاه به ناچار، در 27 مرداد به رم رفت (مصور رحمانی، ص 309ـ 311). در رم نیز سفارت ایران از او و ثریا استقبال نکرد (نجاتی، ج 2، ص 68ـ69). به فاصلة کوتاهی، کودتا به موفقیت رسید و شاه در 31 مرداد، بدون همراهی ثریا، به بغداد رفت و روز بعد به تهران بازگشت. ثریا هم در 8 آذر 1332 از رم به ایران بازگشت (ثریا اسفندیاری بختیاری، خاطرات ثریا ، ص 96؛ گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی ، ج 1، ص 741، 759).مشکل عمدة ثریا، نازایی بود. در 1333 ش اقداماتی برای معالجة ثریا آغاز شد که نتیجه نداشت. پس از آنکه موضوع جانشین برای شاه به طور جدّی مطرح گردید قرار شد ثریا تا مشخص شدن نظریة شورای سلطنت دربارة جانشینی، به خارج از کشور برود. وی در 24 بهمن 1336 به ژنو رفت و دیگر به ایران باز نگشت (ثریا اسفندیاری بختیاری، خاطرات ثریا ، ص 133ـ141). سرانجام، در جلسة مشورتی 27 بهمن 1336 تصمیم به جدایی شاه و ثریا گرفته شد (کسری، ص 69). ثریا بعد از ترک ایران، شش میلیون دلار را که از یک شرکت نفت ایتالیایی و نیز چهل میلیون پوند شرکت پان‌امریکن را که به حساب بانکی وی واریز شده بود به دولت ایران باز نگرداند («سوء استفادة خاندان پهلوی»، پروندة ش 1/ 5508، سند ش 767، ص 77؛ «تبلیغ علیه خاندان پهلوی»، پروندة ش 2917، سند ش 630، ص 22).ثریا بعد از طلاق، به سفر و خوشگذرانی در اروپا و امریکا پرداخت. در رم در فیلمی ایفای نقش نمود و با فیلمساز ایتالیایی، فرانکو ایندووینا ، آشنا شد و تا زمان مرگ فرانکو با وی زندگی کرد ( رجوع کنید به ثریا اسفندیاری بختیاری، کاخ تنهایی ، ص 335 به بعد). بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، ثریا همچنان در خارج از ایران به سرمی‌بُرد. دادگاه انقلاب اسلامی مستقر در بنیاد مستضعفان، او را به استرداد اموال محکوم کرد ( رجوع کنید به«اشرف پهلوی»، پروندة ش 4010، سند ش 529، ص 64ـ70). وی در 5 آبان 1380، در 69 سالگی، بر اثر سکتة قلبی در منزلش در پاریس درگذشت و در مونیخ به خاک سپرده شد ( اعتماد ، ص 10).دو گزارش از اموال و داراییهای ثریا موجود است که بسیار متفاوت‌اند. در یکی از گزارشها میزان داراییهای وی بیش از دو میلیون دلار برآورد شده ( رجوع کنید به ایران و جهان ، 1381 ش) و در گزارش دیگر، ثروت باقی‌مانده از او حدود 150 میلیون دلار ذکر شده است ( رجوع کنید به اعتماد ، همانجا).ثریا سه کتاب (دو کتاب به فرانسوی و یک کتاب به آلمانی) تألیف کرده که با عناوین کاخ تنهایی ، شاهدخت ناکام و خاطرات ثریا به فارسی ترجمه و منتشر شده است. دو اثر نخست، با همکاری لویی والانتن تدوین شده است.منابع: علاوه بر اسناد مذکور در متن، موجود در آرشیو مرکز اسناد انقلاب اسلامی؛ اشر ف پهلوی، من و برادرم: خاطرات اشرف پهلوی ، تهران 1375 ش؛ اعتماد ، سال 1، ش 181، 26 دی 1381؛ پهلوی‌ها: خاندان پهلوی به روایت اسناد ، ج 2: فرزندان رضاشاه ، به‌کوشش جلال اندرمانی‌زاده و مختار حدیدی، تهران: مؤسسة مطالعات تاریخ معاصر ایران، 1378 ش؛ ثریا اسفندیاری بختیاری، خاطرات ثریا ، ترجمة موسی مجیدی، تهران: سعادت، ] بی‌تا. [ ؛ همو، کاخ تنهایی ، با همکاری لویی والانتن، ترجمة امیرهوشنگ کاوسی، تهران 1370 ش؛ خواندنیها ، سال 11، ش 14 (18 مهر 1329)، ش 15 (22 مهر 1329)؛ رجال عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک ، ج 2: اردشیر زاهدی ، تهران: وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378 ش؛ محمدناصر صولت قشقائی، سالهای بحران: خاطرات روزانه محمدناصر صولت قشقائی از فروردین 1329 تا آذر 1332 ، به تصحیح نصراللّه حدادی، تهران 1366 ش؛ حسین فردوست، خاطرات ارتشبد سابق حسین فردوست ، در ظهور و سقوط سلطنت پهلوی ، ج 1، تهران: اطلاعات، 1370 ش؛ نیلوفر کسری، زنان ذی نفوذ خاندان پهلوی ، تهران 1379 ش؛ گاهنامة پنجاه سال شاهنشاهی پهلوی: فهرست روزبروز وقایع سیاسی، نظامی، اقتصادی و اجتماعی ایران از 3 اسفند 2479 تا 30 اسفند 2535 ، ] تهران 1355 ش [ ؛ غلامرضا مصور رحمانی، کهنه سرباز: خاطرات سیاسی و نظامی سرهنگ ستاد غلامرضا مصور رحمانی ، تهران 1366 ش؛ محمدعلی موحد، گفته‌ها و ناگفته‌ها: تحلیلی از گزارش عملیات پنهانی سیا در کودتای 28 مرداد 1332 ، تهران 1379 ش؛ غلامرضا نجاتی، مصدق: سالهای مبارزه و مقاومت ، تهران 1376ـ1377 ش؛Iran va Jahan . 8 Khordad 1381. [Online]. Available: http://www. iranvajahan. net/cgi-bin/news-fa. pl?l= fa&y= 1381 & m=3 & d=9 & a=8. [27 Azar 1381].
