ثریّا، محمد ، زندگینامه‌نویس و محقق مشهور ترک. وی در 1261 در استانبول به دنیا آمد. پدرش محمد حُسنی‌بیگ کارمند دولت بود. محمد پس از اتمام تحصیلات ابتدایی وآموختن زبانهای عربی و فارسی و اندکی فرانسه، در 1279 در دارالترجمة باب عالی، شروع به کار کرد و از اعضای هیئت تحریریة روزنامة جریدة حوادث (شروع انتشار: 1256) شد و از 1293 انتشار جزوة نخستین از اثرش، نخبة‌الوقایع ، را آغاز کرد. چون فعالیتهایش مورد توجه قرار گرفت، در 1304، با فرمان سلطان عبدالحمید دوم (حک : 1293ـ1327) به عضویت مجلس معارف ] شورای تعلیم و تربیت [ در آمد و تا پایان عمر در این مقام باقی ماند.معروف‌ترین اثر محمد ثریا، دایرة‌المعارف سجلّ عثمانی ، محصول سالها یادداشت‌برداری از نسخ خطی و اسناد و مدارک پراکنده در کتابخانه‌ها و سنگ‌قبرهای قبرستانهای مختلف استانبول است. این اثرِ چهار جلدی که در فاصلة 1308ـ 1315 به چاپ رسیده، مشتمل بر آثار و احوال اغلب شخصیتهای صاحب نام عثمانی، در زمینه‌های مختلف علم و ادب و هنر و سیاست است. وی گاهی به شرح احوال رجال و مشاهیر اسلامی غیرعثمانی نیز پرداخته است. این اثر، همچنین در بر دارندة اطلاعاتی دست اول در بارة بعضی از شخصیتهای درجه چندم و گمنام است که در هیچ منبع دیگری پیدا نمی‌شود. این امتیاز، به‌رغم اشتباهات و اغلاط مطبعی و آشفتگیهایی که در کتاب هست، سبب شده است که هنوز هم از آن به عنوان یک کتاب مرجع در تاریخ و فرهنگ عثمانی استفاده کنند.گویا خود مؤلف پس از انتشار اثر به منظور تصحیح و استدراک و تکمیل آن، ذیلی بر سجل نوشته است که به ادعای خلیل ادیب، یکی از دوستان وی، مشتمل بر ده جلد بوده است. اما محمدطاهر بروسه‌لی (ج 3، ص 36) تکملة سجلّ عثمانی را دو جلد و ذیل الذیل را یک جلد ذکر کرده است. محمدزکی پاکالین نیز ذیلی بر سجلّ عثمانی نوشته که نسخة خطی آن در نهاد تاریخ ترک نگهداری می‌شود ] و ظاهراً تا کنون به چاپ نرسیده است [ .نخبة الوقایع ، نخستین اثر چاپ شدة محمد ثریا، کتابی است دو جلدی در تاریخ انتصاب و تعیین رجال عثمانی به مقامات دولتی و تاریخ درگذشت آنان، از 1247 تا 1292، لیکن بخش چاپ شدة آن شامل اطلاعاتی تا آخر 1269 است. مآخذ اصلی این اثر روزنامه‌های تقویم‌وقایع ، نخستین روزنامة ترکی که از جمادی‌الا´خرة 1247 انتشار می‌یافت، و جریدة حوادث بود. نسخه‌ای از بخش چاپ نشدة آن در نهاد تاریخ ترک نگهداری می‌شود.آثار دیگری که به محمد ثریا نسبت داده‌اند عبارت‌اند از: تاریخ محمد ثریا ، در نه جلد، که در بر دارندة حوادث دوران پادشاهی سلاطین عثمانی از سلطان محمود دوم (حک : 1199ـ 1255) تا مرگ سلطان عبدالعزیز (حک : 1277ـ1293) است؛ تاریخ اسلام در ده جلد؛ برهان‌الشرق یا لغات خمسه در هفت جلد که فرهنگ لغات عربی، فارسی، ترکی عثمانی، ترکی جغتایی و تاتاری است؛ تألیفاتی در حدیث و قرآن؛ چهار رمان.تعداد تألیفات محمد ثریا را بیش از چهل جلد ذکر کرده‌اند. تمام دستنوشته‌های آثار و یادداشتهای او از نسخ خطی و سنگ‌قبرها، در جریان آتش‌سوزی 1334 استانبول طعمة حریق شد. وی در ذیحجة 1326 درگذشت. وی را در گورستان قره‌جه احمد ] در محلة اسکودار استانبول رجوع کنید به د. اسلام ، چاپ اول، ذیل مادّه [ به خاک سپردند.منابع: خلیل ادیب،«ضیاع الیم: یازیق ثریا بیگ‌ده اولموش»، بیان‌الحق مجموعه سی ، ش 17ـ 18(1324ـ1326)، ص 386 به بعد، 396 به بعد؛ محمدطاهر بروسه‌لی، عثمانلی مؤلفلری، استانبول 1333ـ1342؛ اکرم رشاد و عثمان فرید، نوسالِ عثمانی ، استانبول 1325، ج 1، ص 184؛ عبدالرحمان شرف، تاریخ مصاحبه لری ، استانبول 1339، ص 339 و بعد؛Franz Babinger, Die Geschichtsschreiber der Osmanen und ihre Werke , Leiden 1927, 385 FF.; Ba bakanl k Ar ivi. Mدlga Dہhiliye Nezہreti, Sicilli umأmiye defteri, no. 113, P. 41; EI 1 , s.v. " Thuraiya ¦, Meh ¤emmed" (by Franz Babinger); I brahim Alہaddin Gخvsa, Tدrk me hurlar ansiklopedisi , Istanbul [n.d.], 361.
