ثاج ، آبادی قدیمی در مشرق عربستان‌سعودی. این آبادی در شمال منطقة شرقیه، در َ53 25 عرض شمالی و َ44 48 طول شرقی، و در دشت قرار دارد. فاصلة مستقیم آن با جُبَیْل (مهم‌ترین شهر نزدیک ثاج در ساحل جنوبی خلیج‌فارس رجوع کنید به جُبیل * ) در مشرق حدود نود کیلومتر است و راه ارتباطی ثاج ـ جبیل‌از آبادیهای صِرار (در شمال‌غربی ثاج) و نُعَیریه (در شمال‌ثاج) می‌گذرد. آبادی قدیمی حِنّاة در حدود ده‌کیلومتری‌مشرق آن است.پیرامون ثاج را شوره‌زار فراگرفته است ( الموسوعة‌العربیة العالمیة ، ج 24، ص 345). میانگین دمای سالانة آنجا حدود ْ25 و میانگین بارش سالانة آن بین 100 تا 150 میلیمتر است ( رجوع کنید بهاطلس المملکة العربیة السعودیة ، ص 47ـ 48).ثاج به سبب ویرانه‌های آثار باستانی‌اش شهرت یافته است. بررسیها نشان می‌دهد که میان سدة ششم پیش از میلاد تا سدة ششم میلادی، ثاج یکی از شهرهای مهم مشرق عربستان بوده است (همان، ص 156). دور تا دور این شهر دیواری مستحکم از سنگ به طول نهصد متر و عرض شش متر با چند برج مربع شکل و دروازه قرار داشته است. در محوطة داخلی این دیوار، خانه‌های مردم که بیشتر از سنگهای آهکی و گل ساخته شده بود، بازار که احتمالاً در مرکز شهر واقع بود، و چندین چاه از جمله رَکیّة لقمان (چاه لقمان)، و در خارج از آن قبرستانهای پراکنده قرار داشت (حربی، ص620؛ ابوعُبَیْده، ج 1، ص 121، پانویس 17؛ الموسوعة‌العربیة العالمیة ، همانجا). همچنین در بیرون باروی ثاج، چاههای معروفی مانند نَقِیره و بَطْن‌غَرّ (امروزه به‌نام عَوینه کِنْهَل) و درختهای خرمای فراوان بود (یاقوت‌حموی، ذیل «النقیرة»؛ مرتضی زبیدی، ذیل مادّه؛ نجم، ص 25ـ26). خرمای ثاج شهرت داشت ( رجوع کنید به ابن‌منظور، ذیل «ثوج»).در دورة اسلامی اهمیت این شهر همچنان حفظ شد. به نوشتة ابراهیم‌بن اسحاق حربی (متوفی ؛ ص620) ثاج شهری تابع بحرین و دارای منبر بود اما بکری (ج 1، ص 333) آن را قریه‌ای در یمامه و یاقوت حموی (ذیل مادّه) آن را قریه و چشمه‌ای در بحرین ذکر کرده است. خراج ثاج نیز به یمامه ارسال می‌شد (ابوعبیده، همانجا).ثاج به‌سبب آنکه در مسیر راه عمدة شبه‌جزیرة عربستان بود نیز اهمیت داشت. این راه جنوب عربستان را به جنوب عراق پیوند می‌داد و ثاج در چهارده منزلی جنوب بصره واقع بود (حربی، همانجا). در سده‌های اولیة‌اسلامی، ابن‌حائک (ص279) و ابن‌خرداذبه (ص 151ـ153) از این راه یاد کرده‌اند. در قرن هفتم، ابن‌مجاور (ص 214) آن را طریق‌الرَضْراض (راه پوشیده از سنگ) میان نَجْران و بصره خوانده است (نیز رجوع کنید بهد.اسلام ، چاپ دوم، ذیل مادّه). این شهر محل سکونت طوایفی چون بنی‌فَزَع از قبیلة خَثْعَم (بکری، همانجا)، بنوسعدبن زید مناة‌بن تمیم (حربی، همانجا) از قبیلة تمیم و نیز طوایف بنی‌قیس‌بن ثعلبه و عَنَزَة‌بن اسد بود. دو طایفة اخیر که در ثاج مسجد جداگانه‌ای داشتند، مناسباتشان خصمانه بود (ابوعبیده، همانجا). اطلاع ما از ثاج در سده‌های بعد اندک است. در 1213 که قوای سعودی (حاکمان دِرعیّه در منطقة نجد که پس از پذیرش دعوت محمدبن عبدالوهاب، به انگیزة نشر آرای او، با حمله‌های پیاپی، منطقة شرقیه و حجاز را تصرف کرده بودند) قصد حمله به شهرهای عراق را داشتند، دولت عثمانی سلیمان‌پاشا، حاکم عراق، را به مقابله با آنان فرا خواند. سپاه عثمانی به فرماندهی علی‌پاشا، پس از متوقف ماندن در احساء، در ثاج با سپاه سعودی به فرماندهی سعودبن عبدالعزیزبن محمدبن سعود، مواجه شد. آنان پس از چند روز درگیری، سرانجام با یکدیگر مصالحه کردند (خزعل، ص 384ـ386).باستان‌شناسان متعددی ثاج کنونی و ویرانه‌های نزدیک آن را کاوش کرده‌اند. در 1330/1911. شکسپیر ــ که از 1328/1909 نمایندة بریتانیا در کویت شده و مدتی نیز همراه ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان‌بن فیصل، بنیانگذار سلطنت سعودی در عربستان، بود ــ با به‌دست آوردن چهار سنگنوشتة کهن در ویرانه‌های ثاج، موجب شهرت این آبادی شد. دیکسون و همسرش فایولت در 1321ش/1942، پول لاپ و همراهان او در 1341ش/1962 و هرینگتون در 1341 ش/ 1962، ویرانه‌های ثاج را بررسی کردند (عنانی، ص 471ـ473؛ جوادعلی، ج 8، ص 205؛ الموسوعة العربیة‌العالمیة ، ج 24، ص 345).در 1347 ش/ 1968 هیئتی از باستان‌شناسان دانمارکی، در ثاج حفاری کردند و ده سال بعد، مؤسسة آثار و موزه‌های عربستان سعودی به اکتشاف در آنجا پرداخت (همانجا). در 1361ـ1362 ش نیز قسمتی از وسط شهر قدیم کشف شد که دوره‌های تکوین ثاج را نشان می‌دهد ( اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ص 156).منابع: ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب ، چاپ محمدبن علی أکوع، صنعاء 1403/1983؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌مجاور، صفة بلادالیمن و مکة و بعض‌الحجاز، المسماة تاریخ المستبصر ، چاپ اسکار لوفگرن، بیروت 1407/ 1986؛ ابن‌منظور؛ معمربن مثنی ابوعبیده، دیوان النقائض: نقائض جریر و الفرزدق ، بیروت 1998؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة ، ریاض: وزارة التعلیم العالی، 1420/2000؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، معجم ما استعجم من اسماء البلاد و المواضع ، چاپ مصطفی سقا، بیروت 1403/1983؛ حوادعلی، المفصّل فی تاریخ العرب قبل‌الاسلام ، بیروت 1976ـ 1978؛ ابراهیم‌بن اسحاق حربی، کتاب المناسک و اماکن طرق‌الحج و معالم الجزیرة ، چاپ حمد جاسر، ریاض 1401/1981؛ حسین خلف خزعل، حیاة الشیخ محمدبن عبدالوهاب ، بیروت ?] 1388/1968 [ ؛ احمد عنانی، «رحلات الکابتن ولیم آیرفن شیکسبیر فی‌شبه الجزیرة العربیة»، در دراسات تاریخ الجزیرة العربیة ، کتاب 1: مصادر تاریخ الجزیرة العربیة ، چاپ عبدالقادر محمود عبداللّه، سامی صقّار، و ریچارد مورتل، ج 2، ریاض: مطبوعات جامعة الریاض، 1399/ 1979؛ محمدبن محمد مرتضی زبیدی، تاج‌العروس من جواهر القاموس ، ج 5، چاپ مصطفی حجازی، کویت 1389/1969؛ الموسوعة‌العربیة العالمیة ، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ عبدالرحمان عبدالکریم نجم، البحرین فی صدرالاسلام و اثرها فی حرکة الخوارج ، بغداد 1973؛ یاقوت حموی؛EI 2 , s.v. "Tha ¦dj (by G. R. Smith).
