ثابتبن هرمز ، محدّث و راوی قرن دوم و از سران بُتریه * . کنیهاش ابوالمِقْدام بود (نجاشی، ص 116؛ طوسی، ص 110؛ ابنماکولا، ج 2، ص 403؛ مِزّی، ج 34، ص 315)، نام پدرش به صورت مصغر، یعنی هُرَیْمِز، نیز ضبط شده است ( رجوع کنید بهابنحجر عسقلانی، 1415، ج1، ص559). او را بهسبب سکونت در کوفه، کوفی (بخاری، ج 2، جزء 1، قسم 2، ص 171؛ طوسی، ص 129) و به جهت اینکه از موالی بنیعجل بوده است، عِجْلی (طوسی، ص110) و چون ایرانی بوده، فارسی ( رجوع کنید به طوسی، همانجا؛ ابنداوود حلّی، ص60) خواندهاند. در بسیاری از منابع، با لقب حدّاد (آهنگر) از او یاد شده ( رجوع کنید به بخاری، همانجا؛ ابنابیحاتِم، ج2، ص459؛ نجاشی، همانجا؛ طوسی، ص 110، 129؛ قس ابنداوود حلّی، ص 144)؛ ظاهراً آهنگری شغل وی بوده است. سال تولد و وفات وی معلوم نیست ولی باتوجه به اینکه طوسی (ص110، 129، 173) او را از اصحاب امام سجاد، امام باقر و امام صادق علیهمالسلام دانسته، به نظر میرسد که در دهههای پایانی قرن اول تا نیمة قرن دوم میزیسته است.کشّی (متوفی نیمة اول قرن چهارم؛ ص 232ـ233، 236، 390)، ثابتبن هرمز را از سران بتریه دانسته و از امام باقر علیهالسلام نقل کرده است که او و چند تن از پیشوایان بتریه در شمار منافقان بودند و بسیاری از مردم را به گمراهی کشیدند ( رجوع کنید بههمان،ص240ـ241). درعینحال، کلینی (ج8 ، ص270) حدیثی از امام باقر علیهالسلام را به نقل از او آورده است، که به نظر مامقانی (ج1، بخش2، ص194) با قول به بتریمذهب بودن او منافات دارد، مگر آنکه بگوییم ثابتبن هرمز در آغاز بتریمذهب بوده و پس از دیدار با امام باقر علیهالسلام، از این مذهب برگشته است. تستری (ج2، ص471ـ473) این سخن مامقانی را، با توجه بهصراحت کلام کشّی، نپذیرفته است. او همچنین سکوت ذهبی (ج1، ص 368) و ابنحجر عسقلانی (1413، ج 1، ص 148) از اظهارنظر در بارة مذهب ثابتبن هرمز را قرینهای بر شیعه نبودن او و مؤید سخن کشّی دانسته است. به نظر میرسد از همین روست که ثابت در منابع شیعی، در نقل حدیث ضعیف معرفی شده است ( رجوع کنید بهابنداوود حلّی، ص 60؛ کاظمی، ص 27).رجالشناسان اهل سنّت، ثابتبن هرمز را ثقه دانسته ( رجوع کنید بهابنحنبل، ج 3، ص 96؛ ابنابیحاتم، ج 2، ص 459؛ ابنحجر عسقلانی، 1415، همانجا) و برخی، به نقل از ابنقَطّان، آوردهاند کسی را نمیشناسند که ضعیفش شمرده باشد، مگر دارَقُطنی ( رجوع کنید به ابنحجرعسقلانی، 1415، همانجا؛ شمس شامی، ج 12، ص 358). ابنابیحاتِم (ج 1، ص 9ـ11)، در تقسیمبندی خود او را در طبقة ششم، یعنی طبقة اتباعِ تابعین جای داده است.ثابت از افرادی روایت کرده که عمدتاً در طبقة تابعین جای دارند. برخی از آنان عبارتاند از: سعیدبن مُسَیّب، زیدبن وَهْب، سعیدبن جُبَیْر ( رجوع کنید به بخاری؛ ابنماکولا، همانجاها؛ سمعانی، ج 2، ص 182)، حبّة عَرَنی (ابنماکولا، ج 2، ص 320؛ مزّی، ج 5، ص 351ـ352)، عدیّبن دینار (مزّی، ج 19، ص 532، ج 34، ص 315)، سعیدبن علاقه هاشمی (همان، ج 11، ص 28)، زیادبن مُنْذر هَمْدانی (همان، ج 9، ص 517 ـ 518) و عبیدبن کرب (ابنابیحاتم، ج 5، ص 413).از ثابتبن هرمز، بهجز پسرش عمرو ( رجوع کنید به ابنماکولا، ج 2، ص 403؛ نجاشی؛ سمعانی، همانجاها)، این افراد روایت کردهاند: سفیان ثوری (بخاری؛ ابنماکولا، همانجاها؛ مزّی، ج 11، ص 156)، شعبةبن حجاج (مزّی، ج 12، ص 481؛ ابنحجر عسقلانی، 1415، ج 1، ص 558)، حَکَمبن عتیبه (ابنحنبل؛ ابنماکولا؛ سمعانی، همانجاها)، شریکبن عبداللّه نخعی (مزّی، ج 12، ص 463؛ ابنحجر عسقلانی، 1415، همانجا)، خلیلبن زیاد محاربی (مزّی، ج 8 ، ص 337)، ابواسحاق سَبیعی، اعمش و منصوربن معتمر (ابنحجر عسقلانی، 1415، همانجا). بنا بر نقل نجاشی (ص 116ـ 117)، ثابتبن هرمز کتابی را از امام سجاد علیهالسلام روایت کرده که پسر ثابت، عمرو، نیز آن را به نقل از پدرش روایت کرده است.رجالیان شیعه عمروبن ثابت را نیز همچون پدرش در شماراصحاب امام سجاد، امامباقر و امامصادق علیهمالسلام آوردهاند ( رجوع کنید به برقی، ص 9، 11، 16؛ نجاشی، ص290؛ ابنداوود حلّی، ص 144؛ قس قهپائی، ج 4، ص 257، که به نقل از ابنغَضائِری نام او را عمر آورده است). در میان رجالیان امامی، ابنداوود حلّی (همانجا) و علامه حلّی (ص 241) عمرو را ثقه و ممدوح دانستهاند و ابنغضائری ( رجوع کنید به قُهپائی، همانجا) او را تضعیف کرده است. بنا بر روایتی که کشی (ص392) نقل کرده، روزی در موسم حج، امامصادق علیهالسلام در آستانة کعبه نشسته بود و با مردی از قریش از اندک بودن حج گزاران واقعی سخن میگفت. در این حال عمروبن ابیالمِقْدام از آنجا عبور کرد، امام فرمود این حج گزار واقعی است. ابنسعد، از مورخان اهلسنّت، عمرو را شیعة افراطی و درنتیجه معتمد ندانسته و وفاتش را در دوران خلافت هارون عباسی (170ـ193) ذکر کردهاست (ج6، ص267).منابع: ابنابیحاتم، کتابالجرح و التعدیل ، حیدرآباد دکن 1371ـ 1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت ] بیتا. [ ؛ ابنحجر عسقلانی، تقریب التهذیب ، چاپ مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1413/1993؛ همو، کتاب تهذیب التهذیب ، چاپ صدقی جمیل عطار، بیروت 1415/ 1995؛ ابنحنبل، العلل و معرفة الرجال ، چاپ وصیاللّهبن محمود عباس، بیروت 1408؛ ابنداوود حلّی، کتابالرجال ، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ] بیتا. [ ؛ ابنسعد (لیدن)؛ ابنماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن الموتلف و المختلف فی الاسماء والکنی و الانساب ، چاپ عبدالرحمانبن یحیی معلمی یمانی، بیروت ] بیتا. [ ؛ محمدبن اسماعیل بخاری، کتابالتاریخ الکبیر ، ] بیروت ? 1407/1986 [ ؛ احمدبن محمد برقی، کتابالرجال ، تهران 1383؛ تستری؛ محمدبن احمد ذهبی، میزانالاعتدال فی نقدالرجال ، چاپ علیمحمد بجاوی، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت ] بیتا. [ ؛ سمعانی؛ محمدبن یوسف شمس شامی، سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد ، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت 1414/1993؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی ، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1415؛ حسنبن یوسف علامه حلّی، رجالالعلامةالحلی ، چاپ محمدصادق بحرالعلوم، نجف 1381/1961، چاپ افست قم 1402؛ عنایةاللّه قهپائی، مجمع الرجال ، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم ] بیتا. [ ؛ محمدامینبن محمدعلی کاظمی، هدایة المحدثین الی طریقة المحمدین ، چاپ مهدی رجایی، قم 1405؛ محمدبن عمرکشی، اختیار معرفةالرجال ، ] تلخیص [ محمدبنحسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد 1348 ش؛ کلینی؛ عبداللّه مامقانی، تنقیحالمقال فی علم الرجال ، چاپ سنگی نجف 1349ـ1352؛ یوسفبن عبدالرحمان مزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال ، چاپ بشارعواد معروف، بیروت 1422/2002؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی ، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.
