ثابت‌بن حَزْم ، محدّث مالکی مذهب در قرن سوم و چهارم. کنیة او ابوالقاسم و به عَوْفی، سَرَقُسْطی و اَنْدُلُسی نیز معروف بوده است ( رجوع کنید به ابن‌فرضی، ج 1، ص 184؛ حُمَیْدی، ج 1، ص 285؛ ذَهَبی، ج 14، ص 562). زُبیدی (متوفی 379؛ ص 284ـ285) او را ثابت‌بن عبدالعزیز ذکر کرده است. ثابت اهل سَرَقُسْطه (ساراگوسا/ ثاراگوثا ) بود. در 217 به دنیا آمد و در 313 یا 314 در همانجا درگذشت (ابن‌فَرَضی، ج 1، ص 184ـ 185؛ حمیدی، ج 1، ص 286).ثابت‌بن حزم در اندلس و مصر و مکه به‌کسب دانش پرداخت. برخی استادان وی عبارت بودند از: ابراهیم‌بن نَصْر سَرَقُسْطی، عبداللّه‌بن علی‌بن جارود و احمدبن عمرو بَزّار (ابن‌فرضی، ج 1، ص 184). ابن‌فَرحون (ج 1، ص 168) او را در طبقة چهارم از طبقات علمای مالکی مذهب معرفی کرده است. ثابت، علاوه بر حدیث، با فقه و نحو و لغت و شعر آشنایی کامل داشت و منصب قضای سرقسطه را نیز عهده‌دار بود (ابن‌فرضی؛ حمیدی، همانجاها).پسر ثابت، ابومحمد قاسم (متوفی 302) نیز اهل علم بود و کتاب الدلائل را در شرح الفاظ حدیث نوشت که با مرگش ناتمام ماند و ثابت آن را تکمیل کرد (زبیدی، همانجا). این کتاب در واقع تکمله‌ای است بر دو کتاب: یکی غریب الحدیثِ ابوعُبَید قاسم‌بن سَلاّ م (متوفی 224) و دیگری کتاب ابن‌قتیبه دینوری (متوفی 276) در اصلاح کتاب غریب الحدیث (ابن‌فرضی، ج 2، ص 605؛ ذهبی، ج 14، ص 563). دانشمندان کتاب الدلائل را ستوده‌اند ( رجوع کنید به ابن‌فرضی؛ ابن‌فَرحون، همانجاها). چندین نسخة خطی از آن برجای مانده است (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به حِمْصی، ص 88 ـ90؛ خلف، ص 410).منابع: ابن‌فرحون، الدیباج المُذَهَّب فی معرفة اعیان علماء المَذهَب ، چاپ مأمون‌بن محیی‌الدین جنان، بیروت 1417/ 1996؛ ابن‌فرضی، تاریخ علماء الاندلس ، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره 1410/ 1989؛ اسماء حمصی، فهرس مخطوطات دارالکتب الظاهریة، علوم اللغة العربیة: اللغة، البلاغة، العروض، الصرف ، دمشق 1393/1973؛ محمدبن فتوح حمیدی، جذوة المقتبس فی تاریخ علماء الاندلس ، چاپ ابراهیم ابیاری، قاهره 1410/1989؛ نجم عبدالرحمان خلف، استدراکات علی تاریخ التراث العربی لفؤاد سزگین فی علم‌الحدیث ، بیروت 1421/2000؛ ذهبی؛ محمدبن حسن زُبیْدی، طبقات النحوییّن و اللغوییّن ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ] 1984 [ .
