سعید کریمی

خُتَّلانی، خواجهاسحاق، صوفی جنجالبرانگیز طریقت کبرویه* در قرن هشتم و نهم. درباره احوال وی اطلاعات چندانی در دست نیست. ظاهرآ وی در ختّلان* بهدنیا آمده بود و مدتی در اسپیجاب، نزدیک تاشکند، سکونت داشت. پدرش، اسماعیل آتا، از خلفا و مریدان سیدآتا (خلیفه دوم زنگی آتا از مشایخ نقشبندیه) بود (فخرالدین صفی، ج 1، ص 25، 27ـ28). ابنکربلائی (ج 2، ص 244) نام پدر خواجه اسحاق را امیر اَرآمشاه ذکر کرده است. بنابراین، احتمال دارد اسماعیل آتا لقب طریقتیِ وی بوده باشد. امیر ارآمشاه از مخالفان سلطنت امیرتیمور گورکان* (متوفی 807) بود. جد خواجه اسحاق، امیرعلیشاه، نیز مردی سرشناس بود و گویا خاندان علیشاهی از امیران ناحیه ختّلان بودند. شاید به همین سبب، میرسیدعلی همدانی* (متوفی 786) از آنها به بزرگی یاد کرده است (رجوع کنید بهبدخشی، ص 291؛ ابنکربلائی، ج 2، ص 209، 243ـ244).خواجه اسحاق مرید و داماد میرسیدعلی همدانی بود. او پس از تحمل ریاضتهای بسیار چنان در نظر میرسیدعلی ارج و قرب یافت که سید وی را پهلوان نامید و پس از اینکه به اتفاق از سفر حج بازگشتند، او را شیخختّلان و خراسان و ماوراءالنهر و بسیاری از بلاد دیگر کرد (بدخشی، ص 293، پیشگفتار سیّدهاشرف ظفر، ص ید؛ ابنکربلائی، ج 2، ص 243، 245ـ 246). میرسیدعلی تمایلات شیعی داشت و تأثیر آن در تربیت و ارشاد عرفانی مریدانش، خصوصآ خواجهاسحاق، مشهود بود (رجوع کنید به ادامه مقاله).خواجه اسحاق ختّلانی بیش از پنجاه سال در مقام ارشاد بود و شاگردان زیادی تربیت کرد، از جمله زینالدین ابراهیم مبارک، خواجه خورد، میردرویش بدخشانی، حاجیحسین ختلانی، حاجیمحمد (فرزند خواجهاسحاق)، سیدمحمد نوربخش* و سیدعبداللّه برزشآبادی* (ابنکربلائی، ج 2، ص 247ـ 248). خواجهاسحاق بعد از میرسیدعلی همدانی طریقت کبرویه را به تشیع نزدیکتر ساخت و رفتهرفته این طریقت در زمان حیات خواجهاسحاق به ذهبیه معروف شد. گفتنی است، در اواخر حیات خواجهاسحاق یا مقارن وفات وی، قسمتی از کبرویه به نام نوربخشیه* و نوریه (پیروان سیدمحمد نوربخش) و قسمتی از آن به نام ذهبیه* (پیروان سیدعبداللّه برزشآبادی) منشعب شدند، هرچند نوربخشیه خود را ذهبیه نیز میخواندند (زرینکوب، ص 183). به گفته ابنکربلایی (ج 2، ص237، 249)، خواجهاسحاق بهسبب کهولت سن، رسیدگی به امور درویشان را برعهده برزشآبادی گذاشته و آنان را به امتثال اوامر و نواهی وی امر کرده بود. از سوی دیگر، شوشتری (ج 2، ص 144) نقل کرده است که خواجه آخرین خرقه میرسیدعلی همدانی را به نوربخش پوشاند و وی را بر مسند ارشاد نشاند و امور خانقاه را به او واگذار کرد.خواجه اسحاق ختّلانی، همچون پدرش، از حکومت تیموریان ناراضی بود، چنانکه یک بار بر سر اقامت میرسیدعلی همدانی در ختّلان و هجوم مردم برای زیارت وی، با شخص تیمور درگیر شد و عاقبت با پرداخت جریمه رهایی یافت. علاوه بر این، تیمور هم بیم آن داشت که گرایش مردم به میرسیدعلی و ارادت علیشاهیان خصوصآ خواجهاسحاق به وی، سلطنتش را با خطر مواجه سازد (ابنکربلائی، ج 2، ص 244ـ245؛ نیز رجوع کنید به بدخشی، ص 265).طبق برخی منابع (رجوع کنید به ابنکربلائی، ج 2، ص 244؛ شیبی، ج 2، ص 297ـ298)، نوربخش که سخت به تشیع گرایش داشت و همچون پیران خود عمامه سیاه بر سر میگذاشت در 826 ادعای مهدویت کرد؛ اما داعیه مهدویت او به معنای خروج مهدی موعود نبود. به گفته شوشتری (ج 2، ص 147)، نوربخش با این داعیه درصدد نوعی اصلاحطلبی و قیام علیه ظلم بود و سخنان نوربخش مبنی بر امام آخرالزمان و مهدی موعود بودنِ وی (رجوع کنید به نوربخش خراسانی، ص 75ـ76)، مربوط به نسخههای متأخر آثار اوست که احتمالا برخی از هوادارانش اضافه کردهاند. به هر صورت، خواجهاسحاق ختّلانی ادعای نوربخش را تأیید نمود و وی را ترغیب کرد که بر سلطان وقت، شاهرخمیرزا، خروج کند. گویی خواجهاسحاق با تأیید دعوی نوربخش، درصدد براندازی حکومت وقت و تشکیل حکومت جدیدی به دست صوفیان بود (ابنکربلائی، ج 2، ص 249؛ شیبی، ج 2، ص 297).اگرچه نوربخش حکومت صوفیانه را از مقدرات الهی میدانست، به دلیل قدرتمندی شاهرخ، زمان خروج را مناسب نمیدید. اما خواجه اصرار ورزید و با نوربخش به عنوان پیشوای نهضت، نه به عنوان پیر و مرشد خود، بیعت کرد (ابنکربلائی، ج2، ص244ـ245، 249ـ250؛ شوشتری، ج2، ص144ـ145؛ شیبی، ج 2، ص 298؛ زرینکوب، ص 184). در این میان، برزشآبادی از بیعت با نوربخش سرباز زد و باعث تفرقه در طریقت کبرویه شد. به همین سبب پیروان نوربخش وی را مرتد شناختند و حتی علیه او اقوالی از جانب خواجه ساختند تا بهگونهای تمرّد برزشآبادی را ناحق و نوربخش را بهحق جلوه دهند (برای نمونه رجوع کنید به شوشتری، ج 2، ص 144ـ145، 148؛ نوربخش خراسانی، مقدمه صدقیانلو، ص 65). به هر حال، خواجه به همراه نوربخش و بعضی از مریدانش به منطقه کوهستانی و صعبالعبور کوهتیری، نزدیک ختّلان، رفتند و خروج خود را رسمآ اعلام کردند. هنگامی که سلطان بایزید (نایب شاهرخ و فرمانروای ختّلان) از قضیه آگاه شد، بیدرنگ آنها را دستگیر و روانه هرات کرد. سپس خواجهاسحاق را به عنوان محرک نهضت در 96 سالگی، در سال 826 یا 827 به قتل رساند (ابنکربلائی، ج 2، ص250؛ شوشتری، ج 2، ص 145ـ 146). خواجه را در نزدیکی سمرقند به خاک سپردند. بعد از مرگ کراماتی به او نسبت دادند (سمرقندی، ص 105ـ106).از آثار خواجه اسحاق اطلاع دقیقی در دست نیست. دو رساله بهنام مَحرمنامه در شرح مبانی حروف (تألیف 831) و وصیتنامه به وی نسبت دادهاند (رجوع کنید به شیبی، ج 2، ص 209ـ 210، 387)، اما این دو رساله را سیداسحاق (متولد 771)، از پیروان فضلاللّه حروفی (متوفی 796)، تألیف کرده است (رجوع کنید به سیداسحاق، ص 43ـ44؛ ریتر، ص 61).منابع :ابنکربلائی، روضاتالجنان و جناتالجنان، چاپ جعفر سلطانالقرائی، تهران 1344ـ1349ش؛ نورالدین جعفر بدخشی، خلاصةالمناقب: در مناقب میرسیّدعلی همدانی، چاپ سیّدهاشرف ظفر، اسلامآباد 1374ش؛ هلموت ریتر، آغاز فرقه حروفیه، ترجمه حشمت مؤید، ]بیجا، بیتا.[؛ عبدالحسین زرینکوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران 1362ش؛ ابوطاهربن ابوسعید سمرقندی، سمریه: در بیان اوصاف طبیعی و مزارات سمرقند، چاپ ایرج افشار، تهران 1343ش؛ سیداسحاق، محرمنامه، در مجموعه رسائل حروفیّه، چاپ کلمان هوار، لیدن: بریل، 1327/ 1909، چاپ افست تهران 1360ش؛ نوراللّهبن شریفالدین شوشتری، مجالسالمؤمنین، تهران 1354ش؛ کامل مصطفی شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت 1982؛ علیبن حسین فخرالدین صفی، رشحات عینالحیات، چاپ علیاصغر معینیان، تهران 1356ش؛ محمدبن محمد نوربخش خراسانی، تحقیق در احوال و آثار سیدمحمد نوربخش اویسی قهستانی، چاپ جعفر صدقیانلو، تهران 1351ش.

مقاله	لینک
ختلانی خواجه اسحاق	مشاهده
دابة الارض	مشاهده
حاج بله امین الدین ابوالقاسم	مشاهده
حجت علیشاه	مشاهده
دیلمی شمس الدین ابوثابت محمدبن عبدالملک	مشاهده

سال تولد	1358
سمت ها	عضو هیأت علمی مربی پژوهشی مسئول شاخه آداب و مستحسنات عرفانی و عرفان در شبه قاره هند
گروه	عرفان
پست الکترونیکی	s.karimi@rch.ac.ir