حرانی ابن شعبه (حسن بن علی بن حسین بن شعبه)

حرّانى، ابن‌شعبه (حسن‌بن علی‌بن حسین‌بن شعبه)، محدّث امامى و مؤلف کتاب مشهور تُحَف العقول. در منابع کهن رجالى شیعه درباره وى اطلاعى وجود ندارد. براساس نوشته حسین‌بن علی‌بن صادق بحرانى در رساله‌اى که درباره اخلاق و سلوک تألیف کرده، ابن‌شعبه از قدماى اصحاب امامیه محسوب شده و شیخ مفید از تُحف‌العقولِ وى، مطالبى نقل کرده است (رجوع کنید به قمى، ج 1، ص 329ـ330). آقابزرگ طهرانى (ج 3، ص 400) از نوشته بحرانى استنباط کرده که حرّانى از مشایخ شیخ مفید و معاصر شیخ صدوق بوده، ولى بنابر منابع رجالى، مفید شیخى بدین نام نداشته است (اسکافى، مقدمه محمدباقر موحدى ابطحى، ص 13ـ 14). حرّانى منسوب به خاندان شعبه است که در اصل اهل حلب بودند و محدّثان بزرگى در میان آنان ظهور کرده‌اند (رجوع کنید به حلبى، مقدمه جعفر سبحانى، ص 9). قدیم‌ترین اظهارنظر درباره شخصیت علمى و دینى حرّانى، از ابراهیم‌بن سلیمان قطیفى*، از علماى سده دهم، است که بنا به نقل شوشترى (ج 1، ص 383)، او در کتاب الوافیه خود از حرّانى با عنوان «شیخِ عالم فاضلِ عاملِ فقیه» نام‌برده است. اظهارنظر علماى بعدى، همه از بحرانى و قطیفى گرفته شده است (براى نمونه رجوع کنید به حرّعاملى، قسم 2، ص 74؛ افندى اصفهانى، ج 1، ص 244).به حرّانى دو کتاب منسوب است: التمحیص، که درباره سبب و شیوه‌هاى آزمایشهاى الهى مؤمنان (شیعه) و همراه روایاتى درباره صبر و زهد و رضاست؛ و تحف العقول فیما جاء من الحِکَم ‌و المواعظ من آل‌الرسول. درباره انتساب التمحیص میان صاحب‌نظران اختلاف وجود دارد: قطیفى (رجوع کنید به شوشترى، همانجا)، حرّ عاملى (همانجا) و افندى اصفهانى (همانجا) آن را تألیف حرّانى دانسته و مجلسى (ج 1، ص 17) و نورى (ج 1، ص186ـ187) در انتساب آن به حرّانى یا ابن‌همام اسکافى تشکیک کرده‌اند. موحدى ابطحى در مقدمه التمحیص (ص 10ـ 14) به نقد و بررسى ادله کسانى که کتاب را به حرّانى یا ابن‌همام اسکافى نسبت داده‌اند پرداخته و یادآور شده است که بحث در این نیست که روایات التمحیص از آنِ ابن‌شعبه است یا ابن‌همام تا گفته شود هر دو ثقه‌اند، بلکه در این است که این کتاب تألیف یا املاى ابن‌همام اسکافى است یا تألیف شخصِ دیگرى نظیر ابن‌شعبه به روایت ابن‌همام. موحدى ابطحى نتیجه می‌گیرد که اصل کتاب از محمدبن همام است و شک در این است که التمحیص را شخصِ دیگرى از او روایت کرده، که در این صورت روایات آن با واسطه است، یا کتاب به املاى ابن‌همام است که در این صورت این کتاب نظیر امالىِ مشایخ حدیثى چون مفید و مرتضى و طوسى خواهد بود.اما کتابى که سبب شهرت حرّانى شده و در انتساب آن به او هیچ‌اختلافى وجود ندارد، تحف‌العقول است. به نوشته ابن‌شعبه (ص 2ـ3)، هدف وى از تألیف این کتاب در دسترس قراردادن دانشهاى پیامبر اکرم و امامان است که دربردارنده کار دین و دنیا و صلاح امروز و فرداست و چون دانشمندان شیعه درباره حلال و حرام و فرائض و سنن از گفتار ائمه کتاب فراهم کرده‌اند ولى درباره حکمتها و اندرزهاى پیامبر و ائمه، خاصه کلمات قصار آنها، کتابى تألیف نکرده‌اند، وى دست به این کارزده است. این کتاب مشتمل‌بر احادیثى در اصول و فروع‌دین و کلیات و دسته‌اى از سنّتها و آداب دین و پند و اندرزهاى امامان و سخنان حکیمانه آنان است (همان، ص 3). در این کتاب گزیده‌اى از سخنان پیامبر و امامان شیعه، به جز امام دوازدهم علیهم‌السلام آمده است. بخشى از مهم‌ترین مطالب کتاب عبارت‌اند از: وصایاى پیامبر اکرم به امام على علیه‌السلام (ص 6ـ14)، پاسخهاى پیامبر به شمعون‌بن لاوى مسیحى (ص 15ـ 24)، سفارش پیامبر به معاذبن جبل هنگام اعزام وى به یمن (ص 25ـ26)، سخنان پیامبر در حجةالوداع (ص30ـ34)، خطبه امام على در اخلاص توحید (ص61ـ67)، اندرزهاى آن حضرت به امام‌حسن (ص 68ـ 88)، خطبةالوسیله (ص 92ـ 100)، نامه امام على به مالک‌اشتر (ص126ـ 149)، سخنان امام‌على با کمیل (ص169ـ176)، جواب امام حسن به حسن بصرى (ص 231ـ232)، خطبه امام حسن بعد از صلح با معاویه (ص 232ـ 233)، سخنان امام حسین در امر به معروف و نهى از منکر (ص 237ـ239)، نامه امام حسین به اهل کوفه (ص 240ـ 242)، رساله حقوق امام زین‌العابدین (ص 255ـ 272)، سفارش امام باقر به جابربن یزید جعفى (ص 284ـ286)، سفارش امام صادق به مؤمن طاق (ص 307ـ 313)، سخنانى از امام صادق علیه‌السلام که برخى از شیعیان آن را نثرالدرر نامیده‌اند (ص 315ـ324)، سفارش امام کاظم به هشام (ص 383ـ 402)، پاسخ امام رضا به مأمون درباره احکام شریعت (ص 415ـ 423)، توصیف امام رضا از امامت و منزلت آن در مسجدجامع مرو (ص 436ـ442)، پاسخ امام جواد به پرسشهاى یحیی‌بن اکثم (ص 454)، رساله امام هادى در رد بر اهل جبر و تفویض (ص 458ـ475)، پاسخهاى امام هادى به پرسشهاى یحیی‌بن اکثم (ص 476ـ481) و نامه امام عسکرى به اسحاق‌بن اسماعیل نیشابورى (ص 484ـ486). در پایان هر یک از این قسمتها، گزیده‌اى از کلمات قصار آنها نیز آورده شده است. در پایان کتاب، سخنان خدا با حضرت موسى (ص 490ـ496) و حضرت عیسى (ص 496ـ501)، اندرزهاى مسیح در انجیل و جز آن (ص 501ـ513) و سرانجام سفارش مفضّل‌بن عمر به شیعیان (ص 513ـ515) آمده است.تحف‌العقول در قرون اخیر همواره مورد توجه علماى شیعه بوده تا آنجا که قطیفى آن را بی‌نظیر خوانده است (رجوع کنید به شوشترى، همانجا). در کتابهاى حدیثى و فقهى از آن نقل قول کرده‌اند (رجوع کنید به مجلسى، ج 1، ص 29؛ بحرانى، ج 25، ص 180؛ نورى، ج 1، ص 187). در عین حال، آنچه مایه خرده‌گیرى و در برخى موارد نامعتبر دانستن مندرجات تحف‌العقول از سوى علماى شیعه شده، ارسال اسنادِ احادیث آن است. اگر چه خودِ ابن‌شعبه به این موضوع توجه داشته و در مقدمه (ص 3) نوشته که سلسله سندِ بیشتر احادیث کتاب را سماع کرده، ولى در تألیف کتاب براى رعایت ایجاز و نیز به این سبب که بیشتر این کلمات و سخنان از زمره آموزشها و حکمتهایى است که خود گواه درستى خود هستند و به این دلیل که آنها را براى شیعیان فراهم کرده است که تسلیم امامان‌اند، از ذکر اسناد احادیث کتاب اجتناب کرده است. خویى ضمن اعتراف به فضل و ورع و ممدوح بودن حرّانى (رجوع کنید به توحیدى، ج 1، ص 5)، کتاب وى را به دلیل مُرسل بودن احادیث آن، فاقد اعتبار دانسته و در هیچ یک از احکام شرعى، استناد به روایات تحف‌العقول را جایز نشمرده است (ج 1، ص 9؛ نیز رجوع کنید به معلم، ص 274ـ277). گفتنى است که تحف‌العقول در میان نُصَیریه* حرمتى خاص داشته و بسیارى از پیروان این مذهب آن را از بردارند (ضیائى، ج 1، ص 81).تحف‌العقول بارها در ایران و عراق و لبنان به چاپ رسیده است. نخستین‌بار در 1297، با روضه کافى، در یک مجلد چاپ سنگى شد. بهترین چاپ آن، با تصحیح و تعلیق علی‌اکبر غفارى، در 1376 در تهران صورت گرفته است. این کتاب بارها به فارسى ترجمه شده که بهترین آنها ترجمه پرویز اتابکى با عنوان رهاوردِ خِرد (تهران 1376ش) است. این کتاب را بدر شاهین به انگلیسى ترجمه و در 1383ش در قم به چاپ رسانده است.منابع : آقابزرگ طهرانى؛ ابن‌شعبه، تحف‌العقول عن آل‌الرسول صلی‌اللّه علیهم، چاپ علی‌اکبر غفارى، قم 1363ش؛ محمدبن همام اسکافى، التمحیص، قم ] 1380[؛ عبداللّه‌بن عیسى افندی‌اصفهانى، ریاض العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینى، قم 1401ـ؛ یوسف‌بن احمد بحرانى، الحدائق النّاضرة فى احکام العترة الطاهرة، قم 1363ـ1367ش؛ محمدعلى توحیدى، مصباح الفقاهة، تقریرات درس آیةاللّه خوئى، قم 1377ش؛ محمدبن حسن حرّعاملى، امل‌الآمل، چاپ احمد حسینى، بغداد ] 1965[، چاپ افست قم 1362ش؛ علی‌بن حسن حلبى، اشارةالسبق، چاپ ابراهیم بهادرى، قم 1414؛ نوراللّه‌بن شریف‌الدین شوشترى، مجالس المؤمنین، تهران 1354ش؛ علی‌اکبر ضیائى، فهرس مصادرالفرق الاسلامیة، ج 1، بیروت 1412/1992؛ عباس قمى، کتاب الکنى و الالقاب، صیدا 1357ـ1358، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ مجلسى؛ محمدعلى معلم، اصول علم‌الرجال بین النظریة و التطبیق، تقریرات درس آیةاللّه داورى، ]قم[ 1416؛ حسین‌بن محمدتقى نورى، خاتمة مستدرک الوسائل، قم 1415ـ1420.