خلاصة الافکار

خلاصة‌الافکار، تذکره عمومى در احوال و نمونه اشعار گروهى از شاعران فارسى‌زبان، نوشته ابوطالب تبریزى اصفهانى مشهور به لندنى (1166ـ1220)، نویسنده شاعر و جهانگرد ایرانى مقیم هند.از ابوطالب‌خان آثار متعددى برجاى مانده است. خلاصة‌الافکار تذکره‌اى در شرح احوال 492 تن از شاعران متقدم و متأخر و معاصر مؤلف و حاوى یک مقدمه، 28 حدیقه و یک ذیل و یک خاتمه است که به ترتیب الفبایى مرتب شده و کل مجموعه آن مشتمل بر 31 جزء است (ابوطالب‌بن محمد اصفهانى، گ 1پ، گ 2ر). در مقدمه، مطالبى درباره سبب تألیف و شیوه کتاب آورده و آنگاه به شرح شرایط تذکره‌نویسى پرداخته است (رجوع کنید به همان، گ 6). در 28 حدیقه کتاب، سرگذشت 309 شاعر و در ذیل آن به احوال 160 سراینده و در خاتمه به ذکر احوال خود و 23 شاعر معاصر که همنشین وى بوده‌اند پرداخته است (یوسفى، ج 2، ص 43؛ گلچین معانى، ج 1، ص 564). متن کتاب با احوال ابوسعید ابوالخیر (متوفى 440) آغاز مى‌شود و با سرگذشت محمدیوسف جرفادقانى خاتمه مى‌یابد. ذیل با احوال ادهم کاشانى (متوفى 969) شروع مى‌شود. نخستین کسى که در خاتمه به شرح‌حالش پرداخته، میر محمدحسین ــحامى او در نگارش کتاب ــ است و در آخر آن به طور مشروح زندگى خود و نیاکانش را گزارش داده است (نقوى، ص 483ـ484؛ نیز رجوع کنید به گلچین معانى، همانجا).نویسنده درباره سبب تألیف کتاب، در مقدمه مى‌گوید که از اوایل زندگى تا موقع تألیف این کتاب که چهل ساله بوده کتابهاى بسیارى را مطالعه کرده و چون به شعر علاقه بیشتر داشته، تصمیم به تألیف کتابى در تذکره شاعران گرفته است. وى در 1202 از لکهنو به کلکته رفت و در آنجا با یکى از دانشمندان و ادیبان آن شهر به نام میرمحمدحسین آشنا شد. میرمحمدحسین مؤلف را ترغیب کرد تا ریاض‌الشعراى واله داغستانى را تلخیص و مطالب سست و بى‌پایه آن را حذف کند، اطلاعات ضرورى بر آن بیفزاید و تذکره جدیدى تألیف کند. لیکن ابوطالب‌خان به جز ریاض‌الشعرا از برخى منابع دیگر چون سرو آزاد، مآثرالکرام و دیگر تذکره‌هاى مشهور هم استفاده برد و به این ترتیب خلاصة‌الافکار تهیه و تدوین شد (ابوالطالب‌بن محمد اصفهانى، گ 1ر؛ نیز رجوع کنید به نقوى، ص 482ـ483). ابوطالب‌بن محمد اصفهانى (گ 4ر) در مورد دلیل استفاده از برخى تذکره‌ها نقل مى‌کند که چون دیوان برخى شاعران مانند رودکى و اسدى طوسى در هند کمیاب است ناچار به استفاده از تذکره‌هایى دیگر شده است.بخش معاصران مؤلف مفیدترین قسمت کتاب است. در بخشهاى دیگرِ این اثر اشتباهاتى به چشم مى‌خورد که گلچین معانى (ج 1، ص 568ـ570) برخى از آنها را یادآور شده است.ابوطالب خان در نگارش این کتاب از همه قِسم شعر و نثر انتخاب کرده، لیکن از مثنوى ابیات بیشترى برگزیده و بدین ترتیب تشخیص بهترین سروده‌ها را آسان کرده است. گزیده اشعارى که از هر صاحب ترجمه نقل‌کرده، در مقایسه با بسیارى از تذکره‌ها زیاد است، چنان‌که شرح‌حالها گاه در میان اشعار به چشم نمى‌آید و گاه آنچه را که از آثار منثور و مکاتیب صاحب ترجمه یافته است، نقل مى‌کند (همان، ج 1، ص 564). ابوطالب‌بن محمد اصفهانى (گ 1پ، گ 3ر) نقل مى‌کند که مطالعه آثار نویسندگان به قصد گلچین کردن از آنها، 25 سال طول کشیده است.گرچه تراجم در این کتاب مختصر است، لیکن مؤلف در همه جا سال درگذشت شاعران را درج و آثار آنان را به دقت معرفى کرده است. مفصّل‌ترین شرح‌حالها، همان بخش آخر کتاب در مورد شعراى معاصر مؤلف و دوستان و نزدیکان اوست (نقوى، ص 486ـ487). ابوطالب‌خان به سرودن قطعات مادّه‌تاریخ* علاقه‌مند بود و در تذکره خود بسیارى از این‌گونه سروده‌ها را گرد آورد. او به مردم هند انتقاداتى داشت و برخى از این موارد را، ضمن شرح‌حال کسانى چون آزاد، یادآور شد (همان، ص 487). گلچین معانى (ج 1، ص 566ـ570) ــچنان‌که روش اوست ــ در باب این تذکره مطالب و نکات انتقادى بیان داشته و آن را اثرى بى‌اعتبار و مؤلف را بى‌مایه خوانده است.خلاصة‌الافکار تاکنون به چاپ نرسیده، یکى دو قسمت آن براى نمونه در تاریخ تذکره‌هاى فارسى گلچین معانى (ج 1، ص 570ـ572) درج شده، لیکن چند نسخه خطى خوب و مضبوط از آن در دست است، از جمله: 1) نسخه شماره 1306 کتابخانه مجلس شوراى اسلامى شماره 2، این نسخه زیبا و بدون غلط، مجموعه‌اى از این آثار ابوطالب‌خان است:الف) خلاصة‌الافکار؛ ب) رساله در بیان حکمت عملى یا علم‌اخلاق؛ ج) رساله در مصطلحات موسیقى؛ د) رساله کافى فى علم‌العروض و القوافى؛ ه ) رساله مختصر در فنون خمسه طب؛ و) لب‌السیر و جهان‌نما در چهار باب.2) نسخه کتابخانه ملک به شماره 4303 که در 25 رجب 1240 کتابت شده، حاوى 387 برگ و تقریبآ مشابه نسخه معرفى شده قبلى است (رجوع کنید به افشار و دانش‌پژوه، ج 2، ص 226ـ227).3) نسخه خطى کتابخانه دیوان هند.افزون بر این، چند نسخه خطى دیگر خلاصة‌الافکار در کتابخانه‌هاى بودلیان، بانکى‌پور، و دانشگاه لاهور محفوظ است (گلچین معانى، ج 1، ص 566؛ نقوى، ص 488ـ489).منابع :ابوطالب‌بن محمد اصفهانى، خلاصة‌الافکار، نسخه خطى کتابخانه ملى ملک، ش 4303؛ ایرج افشار و محمدتقى دانش‌پژوه، فهرست کتابهاى خطى کتابخانه ملى ملک، ج 2، تهران 1354ش؛ احمد گلچین معانى، تاریخ تذکره‌هاى فارسى، تهران 1348ش؛ علیرضا نقوى، تذکره‌نویسى فارسى در هند و پاکستان، تهران 1343ش؛ غلامحسین یوسفى، دیدارى با اهل قلم: درباره بیست کتاب نثر فارسى، تهران 1370ش.