روم‌ايلى حصارى، قلعه‌اى ساخته سلطان‌محمد فاتح* بر كرانه اروپايى تنگه بوسفور* در استانبول. نام اوليه اين قلعه، بغازكسن[1] (قطع‌كننده تنگه) بود ( ← باربارو[2] ، 1953، ص 12، پانويس 1؛ همو، 2011، ص 587؛ ادهم، ص 487) كه در منابع عثمانى به صورتهاى بوغزكسان، بوغازكسن و بوغازكسان نيز آمده‌است (براى نمونه ← طورسون‌بيگ[3] ، ص 151؛ بدليسى، گ 7ر؛ نشرى، ص 179؛ روحى‌تاريخى، ص 596). قلعه روم‌ايلى‌حصارى يا روم‌ايلى حصار/ روملى حصارى به صورتهاى قُلّه جديده، يكيجه‌قلعه/ يكيجه‌حصار (با تلفظ يِنيجه‌قلعه/ ينيجه‌حصار)، يكى‌حصار (با تلفظ يِنى‌حصار) و نيك‌حصار نيز ضبط شده‌است (براى نمونه ← نشرى، ص 179ـ180؛ عاشق‌پاشازاده، ص 67؛ ابن‌كمال[4] ، دفتر7، ص 469، پانويس 2؛ فرائضجى‌زاده، ج 1، ص 520). روم‌ايلى‌حصارى را روبه‌روى قلعه آناطولى‌حصارى احداث كردند كه در 797 به فرمان بايزيد اول در كرانه آسيايى بوسفور ساخته شده بود (اصلان‌آپا[5] ، ص 255). واقع‌شدن قلعه جديد در قسمت اروپايى تنگه بوسفور ــكه جزو سرزمين روم‌ايلى* به‌شمار مى‌آمدــ سبب شد تا اين بنا به روم‌ايلى‌حصارى شهرت يابد ( ← طورسون‌بيگ، ص 41، 43؛ ابن‌كمال، دفتر7، ص 33؛ فرائضجى‌زاده، همانجا). ساخت قلعه روم‌ايلى‌حصارى بخشى از تدابير محمد فاتح (حك : 848ـ850 و 855ـ886) براى تسخير قسطنطنيه* به‌شمار مى‌رفت و هدف از آن نظارت بر عبورومرور كشتيها بين درياهاى سياه و اژه بود. اين قلعه در باريك‌ترين ساحل تنگه بوسفور به پهناى 660 متر ساخته شد. محمد فاتح قصد داشت با ساخت اين قلعه، از هجوم دشمن به سرزمين عثمانيها به هنگام محاصره قريب‌الوقوع قسطنطنيه جلوگيرى كند ( ← سعدالدين‌افندى، ج 1، ص 417؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذيل مادّه؛ فيليپيديس[6] و هاناك[7] ، ص 399ـ400). با وجود اختلاف اقوال درباره تاريخ دقيق آغاز و پايانِ احداث روم‌ايلى‌حصارى، منابع در اينكه قلعه مزبور در 856 و در مدت بسيار كوتاهى (چهار تا پنج ماه) ساخته شد، اتفاق نظر دارند ( ← طورسون‌بيگ، ص 43ـ44؛ بدليسى، گ 10ر؛ دوكاس[8] ، ص 196؛ آيوردى[9] ، ص 63ـ68؛ انور[10] ، ص 33ـ35). براساس گزارش نيكولو باربارو، شاهد ونيزىِ سقوط قسطنطنيه، احداث روم‌ايلى‌حصارى در صفر 856/ مارس 1452 آغاز و در رجب/ اوت همان سال به‌پايان رسيد ( ← 1953، ص 11ـ12؛ 2011، همانجا). براساس يكى از دو كتيبه موجود در روم‌ايلى‌حصارى به تاريخ رجب 856، زَغَنوس‌پاشا* مأمور آغاز عمليات ساخت اين قلعه شد (اينالجق[11] ، ج 1، ص 121؛ اوزجان[12] ، ص 25). علاوه بر استفاده از مصالح كليساها و ديگر بناهاى متروك، سنگهاى بنا از آناطولى و چوبِ آن از جنگلهاى سواحل درياى سياه و ازميت[13] فراهم آمد. حجم بسيار ملاط و تراشِ نه‌چندان ظريف سنگها حاكى از شتاب‌آميزبودن ساخت بناست (گودوين[14] ، ص 103). پس از تكميل ساختمان روم‌ايلى‌حصارى، توپهاى نيرومندى در آن تعبيه شد و چهارصد سرباز در آنجا مستقر شدند (دوكاس، ص 199؛ طورسون‌بيگ، ص 44ـ45). طبق قانونى كه محمد فاتح وضع كرده بود، همه كشتيهايى كه از درياى سياه وارد تنگه بوسفور مى‌شدند مى‌بايست پرچمهاى خود را پايين مى‌آوردند و با پرداخت عوارض، از نگهبانان قلعه روم‌ايلى‌حصارى اجازه عبور مى‌گرفتند. نظاميان مستقر در روم‌ايلى‌حصارى در 13 ذيقعده 856/ 26 نوامبر 1452، يك كشتى ونيزى را كه حامل گندم براى قسطنطنيه بود، به‌سبب اطاعت‌نكردن از اين قانون با شليك توپ غرق كردند (باربارو، 1953، ص 12ـ13؛ دوكاس، ص 200ـ201). پس از فتح قسطنطنيه در 857/1453 ( ← استانبول*)، روم‌ايلى‌حصارى بيشتر كاركرد زندان داشت (گودوين، ص 104؛ نيز ← ابن‌كمال، دفتر7، ص 469). به نوشته اولياچلبى در نيمه قرن يازدهم (ج 1، ص 455ـ456)، در قلعه روم‌ايلى‌حصارى، پادگانى با گنجايش سيصد تن، مسجد ابوالفتح (مسجد سلطان‌محمد فاتح)، دو نمازخانه و دو انبار آذوقه وجود داشت. به‌تدريج در اطراف قلعه روم‌ايلى‌حصارى، محله‌اى مسلمان‌نشين به‌وجود آمد كه داراى بيش از هزار باب خانه، سه مسجد و دويست دكان بود (براى محله‌هاى اطراف روم‌ايلى حصارى در اوايل قرن چهاردهم ← رائف، ص270ـ275). در دهه 1330ش/ 1950 روم‌ايلى‌حصارى و حوالى آن تغييراتى كرد و در 1332ش/1953، به مناسبت پانصدمين سالگرد فتح قسطنطنيه، قلعه را مرمت و در آن موزه‌اى برپا كردند. امروزه موزه قلعه‌ها[15] در روم‌ايلى‌حصارى برپاست (آيوردى و يوكسل[16] ، ص 157؛ اريش‌ميش[17] و گزرمان[18] ، ص 414؛ د.ا.د.ترك، ذيل مادّه). بناى روم‌ايلى‌حصارى چندضلعىِ نامنتظمى تقريبآ شبيه به ذوزنقه به درازاى حدود 250 و پهناى حدود 125 متر است. اين طرح نامنظم متأثر از ناهمواريهاى زيربناى آن است (اصلان‌آپا، ص 255). روم‌ايلى‌حصارى داراى سه برج بزرگ است كه به نامهاى سازندگانشان صاروجه‌پاشا (در شمال)، زغنوس‌پاشا (در جنوب)، و خليل‌پاشا (در شرق، در جانب دريا) خوانده مى‌شوند. برجها ميان 21 تا 35 متر ارتفاع و 23 تا 27 متر قطر دارند و مجموعه‌اى از اتاقها و راهروها در آنها تعبيه شده‌است. برج كنارِ آب، دوازده وجهى و دو برجِ ديگر، استوانه‌اى است. به جز برجِ كنارِ آب، كه تزيينات آجرى دارد و در ميان رجهاى سنگى نماى آن رجهايى از آجر نشانده‌اند، برجهاى ديگر ساده و سنگى است. نوك برجها تا سده سيزدهم پوششى مخروطى داشته‌است. علاوه‌بر سه برج مذكور، روم‌ايلى‌حصارى سيزده برج كوچك نيز دارد كه بعضى استوانه‌اى و بعضى چندوجهى‌اند. ديوارهاى ميان اين برجها از پنج تا ده متر ارتفاع و از سه تا پنج متر قطر دارد. بالاى ديوار، غلام‌گردشى است براى عبور سربازان و نگهبانان كه از ميان دو رديف كنگره سنگى مى‌گذرد. استحكام اين تأسيسات، به اندازه‌اى بوده‌است كه تاب تعبيه توپهاى جنگى را داشته باشد ( ← گودوين، ص 103، تصوير97؛ اصلان‌آپا، ص 255ـ256؛ فريلى[19] ، ص 105). روم‌ايلى‌حصارى پنج دروازه دارد. در برابر دروازه شرقى، كه در كنار برج خليل‌پاشاست، جلوخان يا محدوده‌اى محصور ساخته‌اند. در ميان ديوارهاى قلعه، يك مسجد و بناهايى چوبى براى اسكان افراد ساخته بودند. پس از متروك‌شدن قلعه، مجموعه‌اى از خانه‌ها جاى اين بناها را گرفت كه در مرمتهاى دوران معاصر همگى برچيده شدند و چنان‌كه در مكان مسجد ابوالفتح، تماشاخانه‌اى روباز ساخته شد. اكنون از مسجد ابوالفتح فقط پايه مناره آن برجاست (آيوردى و يوكسل، ص 157؛ گودوين، ص 104؛ اريش‌ميش و گزرمان، ص 414). در مجموع، روم‌ايلى‌حصارى بيش از آنكه نماينده معمارى نظامى عثمانى باشد، به سبكى مشترك در معمارى تعلق دارد كه حاصل مجموع تجارب روميان، مسلمانان و ارمنيان بود. چنان‌كه از سه برج بزرگ قلعه، فقط يكى مطابق شيوه معمول عثمانيان، چندوجهى است. در روم‌ايلى‌حصارى نشانه‌هايى از بناهايى چون باروى دياربكر و قلعه پرتك[20] در شرقِ آناطولى مشاهده مى‌شود. مشابه اين بنا قلعه آنامور[21] ، در جنوب آناطولى بر ساحل درياى مديترانه، است (گودوين، ص 104ـ105).
منابع : خليل ادهم، «استانبولده اك اسكى عثمانلى كتابه‌سى»، تاريخ عثمانى انجمنى مجموعه‌سى، ج 8 (1329)؛ اولياچلبى؛ ادريس بدليسى، هشت بهشت، نسخه خطى كتابخانه مدرسه عالى سپهسالار، ش 1636؛ محمد رائف، مرآت استانبول، استانبول 1314؛ روحى تاريخى، [منسوب به روحى]، در relegleB;)2991( 81.on ,VIX , محمدبن حسنجان سعدالدين‌افندى، تاج‌التواريخ، [استانبول] 1279ـ1280؛ عاشق‌پاشازاده درويش احمد، عاشق‌پاشازاده تاريخى، چاپ عالى‌بيگ، استانبول 1332؛ فرائضجى‌زاده محمدسعيد، تاريخ گلشن معارف، [استانبول] 1252؛ محمد نشرى، كتاب جهان‌نما، چاپ تشنر، لايپزيگ 1951ـ1955؛
Oktay Aslanapa, Turkish art and architecture, London 1971; Ekrem Hakkâ Ayverdi, "RumeliHisarâ ve Iè stunbul’da ilk Osmanlâ kitabesi", Fatih ve Iè stanbul, vol.1, no.1 (1953); Ekrem Hakkâ Ayverdi and Iè . Aydân Yüksel, Iè lk 250 senenin Osmanli mimârîsi, Iè stanbul 1976; Nicolo Barbaro, Kostantiniye muhasarasi ruznamesi: 1453, [tr. ì. T. Diler], Iè stanbul 1953; idem, "Translation of the Latin ephemeris", in Marios Philippides and Walter K. Hanak, The siege and the fall of Constantinople in 1453: historiography, topography, and military studies, Surrey, Engl. 2011; Ducas, Decline and fall of Byzantium to the Ottoman Turks, tr. Harry J. Magoulias, Detroit 1975; EI2, s.v. "R¦umeli H¤ i¤s¦ar³â" (by K. Kreiser); Mehmet Cercis Eriímií and Ahmet Ozan Gezerman, "Rumeli fortress from the perspective of architecture history", Frontiers of architectural research, vol. 2, no. 4 (Dec. 2013); John Freely, A history of Ottoman architecture, Southampton 2011;GodfreyGoodwin,A historyof Ottoman architecture, London 1992; Iè bn Kemal, Tevârih-i âl-i Osman, defter 7, ed. ìerafettin Turan, Ankara 1957: Halil Iè nalcâk, Fatih devri üzerinde tetkikler ve vesikalar, vol.1, Ankara 1954; Ali Râza Özcan, Iè stanbul’un 100 kitabesi, ed. Alper Çeker, Iè stanbul 2011; Marios Philippides and Walter K. Hanak, The siege and the fall of Constantinople in 1453: historiography, topography, and military studies, Surrey, Engl. 2011; TDVIè A , s.v. "Rumelihisarâ" (by Abdullah Mehmet Avunduk); Tursun Bey, Taª rîh-i Ebü’l-Feth, ed. Mertol Tulum, Iè stanbul 1977; Süheyl Ünver, Iè stanbul fethiyle kalelerinin manzum ve mensur tarih ibareleri, Iè stanbul 1953.
/ على كاليراد /
1. Bo§gazkesen 2. Barbaro 3. Tursun Bey 4. èIbn Kemal 5. Aslanapa 6. Philippides 7. Hanak 8. Ducas 9. Ayverdi 10. Ünver 11. Iè nalcâk 12. Özcan 13. Iè zmit 14. Goodwin 15. Hisarlar Müzesi 16. Yüksel 17. Eriímií 18. Gezerman 19. Freely 20. Pertek 21. Anamur