پارس‌آباد ، شهرستان و شهري در استان اردبيل.1) شهرستان پارس‌آباد (جمعيت طبق سرشماري 1375ش، 887 ، 138 تن). در شمال غربي شهرستان اردبيل در دشت مغان * واقع شده و از شمال و مشرق با جمهوري آذربايجان هم‌مرز است. شهرستانهاي بيله‌سوار * و گرمي * در جنوب آن قرار دارند. از مغرب به درّه‌رود و اراضي شهرستان اهر (آذربايجان شرقي) محدود مي‌شود. مشتمل است بر دو بخش مركزي و اصلاندوز، پنج دهستان، و شهرهاي پارس‌آباد و اصلاندوز. * قلة اصلاندوز با ارتفاع حدود 650 متر، بلندترين نقطة آن است. آب و هواي اين ناحيه، معتدل و نيمه مرطوب است. آب زراعي آن از طريق رود مرزي ارس و درّه‌رود تأمين مي‌شود (جعفري، ج 2، ص222، 331؛ سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران، ج 3، ص 41). اين شهرستان از ديرباز محل قشلاق تيره‌هايي از طوايف شاهسَوَن بوده است ( رجوع كنيد به شهبازي، ص140). اهالي آن عمدتاً به كشاورزي، دامداري و صنايع كارخانه‌اي اشتغال دارند. گليم‌بافي و قالي‌بافي نيز از ديرباز در آنجا رواج داشته است. در اين شهرستان معدن سيليس وجود دارد (سازمان برنامه و بودجة استان اردبيل، ص334). اين ناحيه به دليل آب و هواي مساعد و زمين حاصلخيز، يكي از قطبهاي كشاورزي ايران به شمار مي‌آيد (سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، ج 3، ص 41ـ42؛ نوبان، ص129). اين شهرستان 000 ، 150 هكتار مرتع دارد كه به سبب غني بودن آنها، دامداري نيز در آنجا از رونق بسياري برخوردار است. از جمله محصولات كشاورزي آن گندم، جو، ذرت، برنج، تره‌بار، بنشن، سويا، چغندرقند و ميوه است كه بخشي از آنها صادر مي‌شود (سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، ج3، ص41؛ سازمان برنامه و بودجة استان اردبيل، ص299). غله، بنشن، دانه‌هاي روغني، تره‌بار و فرآورده‌هاي دامي از جمله صادرات آنجاست (سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، ج3، ص43).از 1314 يا 1315ش، بررسي امكانات كشاورزي، در ناحيه‌اي كه امروزه پارس‌آباد ناميده مي‌شود، آغاز شد. در 1327ش مقداري از زمينهاي منطقه براي اجراي طرحهاي عمراني و اسكان عشايرِ شاهسون، در اختيار سازمان برنامه قرار گرفت. در همان سال، شركت دولتي «شيار آذربايجان» تشكيل شد و عمليات مكانيزة ديمي را ] در حوالي اصلاندوز [ تجربه كرد كه به نتيجة مطلوب نرسيد. به منظورِ اشاعة زراعت آبي در آنجا، براي بخشي از اراضي، شبكة آبياري احداث شد. در 1330 ش براي ايجاد آبراهه (كانال) اقداماتي شد و در 1332 ش شبكة آبياريِ حدود چهار هزار هكتار زمين آمادة بهره‌برداري گرديد. در 1338 ش نيز طرح بزرگتري براي ساختمان آن به پايان رسيد و از همين تاريخ، از 604 ، 18 هكتار زمين در دشت مغان بهره‌برداري شد و چهارهزار خانوار از عشاير محلي اسكان يافتند و ضمن دامداري به كشاورزي پرداختند (شركت سهامي كشت و صنعت و دامپروري مغان، ص4ـ5؛ نيز رجوع كنيد به قاسمي، ج 1، ص 238ـ 241). بين سالهاي 1344 تا 1349ش، سد انحرافي «ميل و مغان» در 53 كيلومتري مغرب شهر پارس‌آباد، احداث شد. در 1353ش قانون تأسيس شركت «كشت و صنعت و دامپروري مغان» به تصويب رسيد (شركت سهامي كشت و صنعت و دامپروري مغان، ص6؛ قاسمي، ج 1، ص 243). بعد از انقلاب اسلامي (1357 ش)، عمران بخشي از زمينهاي مرتفعتر از آبراهه‌ها، به مساحت 777 ، 18 هكتار، به شركت «ملي كشت و صنعت دامپروري پارس» با سرماية دولتي واگذار شد (قاسمي، ج 1، ص 267). شهرستان پارس‌آباد با ايجاد كارخانه‌هاي مهمي چون كارخانة قند مغان، پنيرسازي، پنبه پاك كني، كمپوت‌سازي و بخصوص با تأسيس مجتمع كشت و صنعت در 1348ش، رو به توسعه گذاشت و از مراكز مهم جذب جمعيت شد (سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، ج3، ص42). در 1376 ش پارس‌آباد، بعداز شهرستان اردبيل، دومين توليدكنندة گوشت قرمز استان بود و اكنون دو سردخانه دارد (سازمان برنامه و بودجة استان اردبيل، ص287، 364).پارس‌آباد از لحاظ تقسيمات اداري و سياسي، سابقاً بخشي در شهرستان مغان در استان آذربايجان شرقي بود كه مركز آن شهر پارس‌آباد بود (ايران. وزارت كشور، ص 11). در 1370ش شهرستان شد و با تشكيل شدن استان اردبيل در 1372ش يكي از شهرستانهاي آن گرديد (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسي و اجتماعي، ص8؛ ايران. قوانين و احكام، ص24ـ25).برخي از آثار باستاني اين شهرستان عبارت است از: قلعة اولتان در دوازده كيلومتري جنوب غربي شهر پارس‌آباد، متعلق به دورة اشكاني؛ و نُه گورستان كه قدمت آنها به هزارة اول پيش از ميلاد مي‌رسد؛ و تپه‌اي، متعلق به هزارة سوم و چهارم پس از ميلاد، كه پس از تاجگذاري نادرشاه افشار در آن محل، به تپه نادر معروف شد (ترابي طباطبائي، ص662ـ664؛ سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، همانجا).2) شهر پارس‌آباد (جمعيت طبق سرشماري 1375ش، 485 ، 60 تن). در شمال شهرستان پارس‌آباد، در 114 كيلومتري شمال شهر گرمي در دشت قرار گرفته و ارتفاع آن از سطح دريا 32 متر است. از طريق بيله‌سوار و گرمي با مركز استان (اردبيل)، و از طريق مشكين‌شهر با اهر در استان آذربايجان‌شرقي ارتباط دارد. آب و هواي آن معتدل و نيمه مرطوب است. بيشترين درجة حرارت آن در تابستان ْ39 و كمترين آن در زمستان ْ3-، و ميانگين بارش سالانة آن حدود 360 ميليمتر است (سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، همانجا). رود ارس در جانب شمالي شهر جريان دارد و آب آشاميدني اهالي، از طريق آبراهه، از اين رود تأمين مي‌شود. در حدود ده كيلومتري شهر، درياچه‌اي احداث شده است كه در مغرب و مشرق آن، دو شهرك مسكوني براي كاركنان شركت كشت و صنعت مغان بنا كرده‌اند ( رجوع كنيد به شركت سهامي كشت و صنعت و دامپروري مغان، ص 24).پيشينه . پارس‌آباد، آبادي كوچكي بود در منطقة قشلاقي ايلانْليق (مارستان) در نزديكي قشلاق محمدرضالو (62 كيلومتري شمال‌غربي بيله‌سوار) كه مهندس پارسا آن را احداث كرد و ابتدا پارساآباد و سپس پارس‌آباد نام گرفت (نوبان، همانجا؛ سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح؛ ج 3، ص 42؛ قاسمي، ج 1، ص 162). در 1346 ش اين آبادي به شهر تبديل شد و براي مدت كوتاهي مغانشهر ناميده شد (قاسمي، همانجا). در 1348 ش يكي از شهرهاي معتبر استان گرديد (ايران. وزارت كشور. معاونت سياسي و اجتماعي؛ سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح، همانجاها). گفته شده است كه در گذشته مركز شهر پارس‌آباد با نزديكترين قشلاقهاي مسكوني (محمدرضالو و بالابيگلو) يك و نيم تا سه كيلومتر فاصله داشت اما با توسعة تدريجي شهر و تشكيل شهرداري، هر دو قشلاق در پارس‌آباد ادغام شدند (ايوب عابدي، مصاحبة مورخ 14 دي 1374). در 1355ش طرح جامع باغهاي ميوه، در پانزده كيلومتري شهر پارس‌آباد در زميني به مساحت شش هزار هكتار اجرا شد و به ثمر رسيد، به‌طوري كه سالانه مقدار زيادي ميوه از آن برداشت مي‌شود (قاسمي، ج 1، ص255ـ256؛ شركت سهامي كشت و صنعت و دامپروري مغان، ص 19). امروزه شهر پارس‌آباد محور برنامه‌هاي اجرايي توسعة «كشت و صنعت مغان» است.منابع: ايران. قوانين و احكام، مجموعة قوانين سال 1372 ، تهران: روزنامة رسمي كشور، 1373 ش؛ ايران. وزارت كشور، تقسيمات كشور شاهنشاهي ايران ، تهران 1355 ش؛ ايران. وزارت كشور. معاونت سياسي و اجتماعي. دفتر تقسيمات كشوري، نشرية تاريخ تاسيس‌دار: ] تقسيمات كشوري 1378 [ ، تهران 1378 ش؛ جمال ترابي طباطبائي، آثار و ابنية تاريخي شهرستانهاي اردبيل، ارسباران، خلخال، سراب، مشكين‌شهر، مغان ، در آثار باستاني آذربايجان ، ج 2، تهران 1355 ش؛ عباس جعفري، گيتاشناسي ايران ، ج 2: رودها و رودنامة ايران ، تهران 1376 ش؛ سازمان برنامه و بودجة استان اردبيل. معاونت آمار و اطلاعات، آمارنامة استان اردبيل 1376 ، اردبيل 1378 ش؛ سازمان جغرافيائي نيروهاي مسلح جمهوري اسلامي ايران، فرهنگ جغرافيائي آباديهاي كشور جمهوري اسلامي ايران ، ج 3: استپانكرت ، تهران 1371 ش؛ شركت سهامي كشت و صنعت و دامپروري مغان، آشنائي با دشت مغان و برنامه‌هاي شركت سهامي كشت و صنعت و دامپروري مغان ، تهران ] بي‌تا. [ ؛ عبدالله شهبازي، مقدمه‌اي بر شناخت ايلات و عشاير ، تهران 1369 ش؛ احد قاسمي، مغان نگين آذربايجان ، ج 1: جغرافياي شهرستانهاي پارس‌آباد، بيله‌سوار و گرمي ، تهران 1377 ش؛ مركز آمار ايران، سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375: نتايج تفصيلي كل كشور ، تهران 1376 ش؛ نقشة راههاي ايران، تهران: سازمان نقشه‌برداري كشور، 1377 ش؛ مهرالزمان نوبان، نام مكانهاي جغرافيايي در بستر زمان ، ] تهران [ 1376 ش.
