بيهقي، ابوجعفر احمدبن علي معروف به بوجعفرك، از دانشمندان بلندپاية لغت، نحو، قرائت و تفسير در سده‌هاي پنجم و ششم و صاحب كتاب تاج المصادر . وي در حدود 470 زاده شد (ياقوت حموي، ج4، ص49؛ صفدي، ج7، ص214؛ سيوطي، 1384، ج1، ص346). هيچيك از منابع از زادگاهش ياد نكرده‌اند، ولي با توجه به اشاره‌اي كه ابوالحسن علي‌بن‌زيد بيهقي * ، معروف به ابن‌فندق (ص288) به كليماباد بيهق كرده كه زادگاه جدّ او به نام محمد است و عبارت «نزيل ] =ميهمان [ نيشابور» (قفطي، ج1، ص89؛ سيوطي، 1960، ص 4) و نيز نسبت بيهقي كه همه در آن اتفاق دارند، به نظر مي‌رسد كه در بيهق زاده شده و سپس به نيشابور كوچيده و در آنجا اقامت گزيده باشد.در منابع دربارة تحصيلات و استادان و زندگاني وي جز اين نمي‌يابيم كه از محضر قاضي ابونصراحمدبن محمدبن صاعد حنفي (متوفي 482) و واعظ معتزلي، ابوالحسن علي‌بن‌حسن صندلي (متوفي 484) بهره گرفت و صحاح‌اللغة جوهري ( تاج‌اللغة و صحاح العربية ) و كتابهاي بسيار ديگري را نزد ابوالفضل احمدبن‌محمد ميداني (متوفي 518) خواند و از بركرد (ياقوت حموي، ج4، ص 49ـ 50، ج 5، ص 48؛ سيوطي، 1960؛ صفدي، همانجاها). به روايت ابن‌فندق (ص 289) در 514، امام جامع قديم نيشابور و داراي كُتّاب (مدرس، مكتب) بوده است. جز ابن‌فندق كه كتاب تاج المصادر او و چند كتاب ديگر را نزد او خوانده، شاگردان بسيار ديگري نيز در مكتب او تعليم ديده‌اند كه منابع با اوصافي نظير «اصحاب نجباء» و «تلامذة نجباء» از آنان ياد مي‌كنند (ياقوت حموي، ج4، ص49؛ قفطي؛ صفدي؛ سيوطي، 1384، همانجاها). در منابع آمده است كه جز در اوقات نماز از خانه خارج نمي‌شد و به ديدار كسي نمي‌رفت، اما مردم به قصد تعلّم وتبرك به ديدار او مي‌شتافتند. عبارت قفطي (همانجا) ـ اگر سهوي رخ ننموده باشد ـ دلالت بر اين دارد كه خانة او در مسجد بوده است. بوجعفرك بيهقي پس از نمازعصر روز سه‌شنبه، آخرين روز از ماه رمضان 544 براثر بيماري كوتاهي درگذشت و در روز عيدفطر در مقبرة نوح به خاك سپرده شد (ياقوت حموي؛ صفدي، همانجاها؛ قفطي، ج 1، ص 89 ـ90).آثار باقيمانده از بيهقي عبارت است از: 1) المحيط بلغات القرآن ، نسخه‌اي از اين كتاب به كوشش حسين شفيعي فريدني، در مجموعه‌اي به چاپ رسيده است ( ميراث اسلامي ايران ، دفتر سوم، ص 751ـ836)؛ 2) ينابيع اللغة ، در واقع همان صحاح اللغة جوهري است كه بيهقي آن را از شواهد پيراسته و مطالب مفيدي از تهذيب اللغة ازهري و الشامل ابومنصور جبّان و معجم مقاييس اللغة ابن‌فارس بدان افزوده است. اين اثر كتابي مفيد و تقريباً هم حجمِ الصحاح است؛ 3) تاج‌المصادر ( رجوع كنيد بهادامة مقاله). ياقوت حموي (ج 4، ص50) كتاب ديگري به نام المحيط بعلم القرآن را از تأليفات بيهقي دانسته است كه ظاهراً همان المحيط بلغات القرآن است. دكتر احمد عبدالغفور عطّار در مقدمة صحاح جوهري (ج 1، ص 163ـ 164) و نيز در الصحاح و مدارس المعجمات العربية (ص 194ـ 195) كه در واقع چاپ دوم و مستقل همان مقدمة صحاح اللغة است، دو كتاب المحيط بلغات القرآن و ينابيع اللغة بيهقي را، به سبب ارتكاب خطا در فهم منابع، به تاج‌الدين خواري (متوفي 580) نسبت داده و علينقي منزوي نيز براثر خطايي مشابه، كتابي به نام الفرائد را به بيهقي نسبت داده است كه اصلي ندارد ( رجوع كنيد بهاحمد بيهقي، مقدمة عالم‌زاده، ص پنجاه و شش ـ پنجاه‌ونه).از ميان آثار بيهقي تاج‌المصادر مشهورتر و به سبب اشتمال بر غالب مصادر عربي (نزديك به هفده هزار مصدر) و برابرهاي فارسي آنها پيوسته منبعي غني و موثّق براي فرهنگ‌نويسان فارسي‌زبان بوده است. به گفتة مؤلّف، مواد عربي تاج‌المصادر از قرآن كريم و احاديث و نيز افعال كثيرالاستعمال ديوانهاي عرب گردآمده و در شرح و معناي اين مواد از چند كتاب نظير ديوان الادب فارابي، صحاح اللغة جوهري، تهذيب اللغة ازهري، الغريبين هروي و المصادر زوزني بهره گرفته شده است (همان، ص شصت‌وشش، شصت‌وهشت ـ شصت‌ونه). تاج‌المصادر در دوبخش بزرگِ مصادر ثلاثي مجرد و مصادر ثلاثي مزيد و رباعي مجرد و مزيد تدوين يافته است. بخش نخستين، خود براساس حركت عين‌الفعل در ماضي و مضارع، به شش باب و آنگاه هريك از اين ابواب به بخشهاي فرعي سالم، مضاعف، اجوف، ناقص و مهموز منقسم گرديده كه اين بخشهاي فرعي نيز داراي بخشهاي كوچك ديگري چون مضاعف مهموزاللام است. سپس مصادر، برحسب حرف آخر و ترتيب الفبايي، در اين بخشهاي اصلي و فرعي و ابواب جاي يافته است. در هريك از ابواب مصادر بخش دوم (ثلاثي مزيد و رباعي مجرد و مزيد) نيز همين تقسيمات عيناً اعمال شده است. در اين تقسيم و ترتيب هم تأثير ديوان‌الادب فارابي ديده مي‌شود و هم تأثير الصحاح جوهري و المصادر زوزني (همان، ص شصت‌وهشت و فهرست). تاج‌المصادر يك‌بار در 1301 به خط ملك‌الكتاب ميرزامحمد شيرازي در بمبئي در 229 صفحة كوچك و دو بخش در يك مجلّد چاپ شده و بارديگر به تصحيح و تحشيه و تعليق هادي عالم‌زاده، در تهران و در دو جلد (جلد اول، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1366ش، و جلد دوم، پژوهشگاه علوم انساني، 1375ش) همراه با فهارس گوناگون نشر يافته است.منابع: احمدبن علي بيهقي، تاج‌المصادر ، چاپ هادي عالم‌زاده، تهران 1366 ش؛ علي‌بن زيد بيهقي، كتاب تاريخ بيهق ، چاپ كليم‌الله حسيني، حيدرآباد 1388/1968؛ اسماعيل‌بن حماد جوهري، الصّحاح: تاج اللغة و صحاح‌العربية ، چاپ احمد عبدالغفور عطّار، تهران 1368 ش، بيروت ] بي‌تا. [ ، چاپ افست تهران 1368 ش؛ عبدالرحمان‌بن ابي‌بكر سيوطي، بغية‌الوعاة‌في طبقات اللغويين والنحاة ، چاپ محمد ابوالفضل ابراهيم، مصر 1384؛ همو، كتاب طبقات المفسرين ، چاپ مورسينگ، ليدن 1839، چاپ افست تهران 1960؛ خليل‌بن ايبك صفدي، كتاب الوافي بالوفيات ، ج 7، چاپ احسان عباس، ويسبادن 1389/ 1969؛ احمدبن‌عبدالغفور عطار، الصحاح و مدارس المعجمات العربية ، بيروت 1386/1967؛ علي‌بن‌يوسف قفطي انباه‌الرواة‌علي انباه النحاة ، چاپ محمدابوالفضل ابراهيم، ج 1، قاهره 1369/1950؛ ياقوت حموي، معجم‌الادباء ، مصر 1355ـ1357/1936ـ 1938، چاپ افست بيروت ] بي‌تا. [ .
