حسینى، از ادوار دوازده‌گانه اصلى موسیقى کهن جهان اسلام، نام گوشه‌اى در موسیقى دستگاهى ایران و از مُدهاى* متداول در بسیارى از سرزمینهاى اسلامى.در دسته‌بندى دورهاى دوازده‌گانه اصلى ــ که احتمالاً صفی‌الدین ارموى* در قرن هفتم انجام داده (رجوع کنید به حسن کاشى، ص 103)ــ حسینى یکى از دوازده دور* است. صفی‌الدین در جدول دورهاى بالقوه هشتاد و چهارگانه ــ که دورهاى دوازده‌گانه مشهور از آنها انتخاب می‌شوندــ حسینى را دور پنجاه و سوم (رجوع کنید به ص 33) و نغمه‌هاى آن را چنین آورده است : «ا ج ه ح ى یب یه یح» (ص60). عبدالقادر مراغى (متوفى 838؛ ص 239ـ240) گفته‌هاى صفی‌الدین را تأیید کرده و خود تصنیفى در مقام حسینى با مطلع «قد لَسَعَت حَیةُ الهوى کَبِدى» ساخته و آن را با ترجمه فارسی‌اش (زد مار هوا بر جگر غمناکم) ادامه داده و به شیوه ابجدى ثبت کرده است.عبدالمؤمن‌بن صفی‌الدین در بهجت‌الروح (ص 43، 91) نیز از مقام حسینى به عنوان یکى از دوازده مقام اصلى، که داراى دو شعبه «دوگاه» و «محیر» است، نام برده است که این نکته را در رساله نسیم طرب (قرن‌دهم) نیز می‌توان‌دید (رجوع کنید به نسیمى،ص74).در بهجت‌الروح (ص 81ـ 85) آمده که حسینى از مقامهایى است که براى شفاى بیماران مفید است و میل به استغفار و توبه را نیز در انسان برمی‌انگیزد. مؤلف بهجت‌الروح همچنین اجراى مقام حسینى را نزد پادشاهان توصیه کرده و گفته فصل بهار و نیز هنگام طلوع آفتاب، اوقات مناسب اجراى این مقام است. بر پایه این مطالب، احتمالا حسینى از مقامهاى مناسب نشاط و سرور بوده، چنان‌که در بهجت‌الروح (ص 89) تلویحاً به این موضوع اشاره شده است. کلام تصنیفى با مطلع «سوى من آن سرو ناز با قد و قامت رسید» که در بهجت‌الروح (ص 71) آمده، نیز می‌تواند مؤید این موضوع باشد.حسینى علاوه بر نام یک دور (با هشت نغمه)، نام یک ذی‌الخمس (با پنج نغمه) از ذی‌الخمسهاى دوازده‌گانه نیز بوده که نغمه‌هاى این ذی‌الخمس همان پنج نغمه بخشِ زیرتر دور حسینى (ح ى یب یه یح) است (رجوع کنید به بنائى، ص 34).در موسیقى دستگاهى ایران، حسینى از مهم‌ترین گوشه‌هاى دستگاه شور و اوج این دستگاه است (کریمى، کتاب 1، ص 89) و به سبب سیر نغمگى آن کاملاً از درآمد شور متمایز می‌شود. گوشه حسینى، با حفظ مشخصاتى که در دستگاه شور دارد، در دستگاه نوا نیز اجرا شده است (رجوع کنید به فرهت، ص 61).در جهان اسلام، حسینى یکى از مقامهاى متداول است، از جمله یکى از 52 مقام در مصر (رجوع کنید به «المقامات المستعملة فى مصر»، ص 233مکرر) و از مقامهاى متداول در ترکیه است (حلو، ص 134). در میان مقامهاى ترکیه نام مقامِ حسینى عشیران نیز دیده می‌شود (همان، ص 135).در عراق، حسینى یکى از فروع مقامِ البیات است (صالح مهدى، ص 54). در طبع (مقام)هاى هجده‌گانه تونسى نام حسینى نیامده است، اما طبعهاى حسین و حسین اصل را در این میان می‌توان دید (رجوع کنید به «المقامات المستعملة فى المغرب»، ص 255ـ256مکرر).منابع : کمال‌الدین‌بن محمد بنائى، رساله در موسیقى، چاپ عکسى از نسخه خطى مورخ سال 888 ه . ق. به خط مؤلف، موجود در کتابخانه شخصى یوسف نیرى، تهران 1368ش؛ حسن کاشى، کنزل‌التحف، در سه رساله فارسى در موسیقى، چاپ تقى بینش، تهران: مرکز نشر دانشگاهى، 1371ش؛ سلیم حلو، تاریخ الموسیقى الشرقیة، بیروت 1428/ 2007؛ صالح مهدى، الموسیقى العربیة: مقامات و دراسات (صور و تمارین موسیقیة)، بیروت 1993؛ عبدالمؤمن‌بن یوسف صفی‌الدین ارموى، کتاب الادوار فى الموسیقى، ترجمه فارسى به انضمام متن عربى آن، از مترجمى ناشناخته، چاپ آریو رستمى، تهران 1380ش؛ عبدالمؤمن‌بن صفی‌الدین، رساله موسیقى بهجت‌الروح، با مقابله و مقدمه و تعلیقات یاسنت‌لویى رابینو، تهران 1346ش؛ هرمز فرهت، دستگاه در موسیقى ایرانى، ترجمه مهدى پورمحمد، تهران 1380ش؛ محمود کریمى، ردیف آوازى موسیقى سنتى ایران به روایت محمود کریمى، ]آوانویس[: محمدتقى مسعودیه، کتاب 1، تهران 1376ش؛ عبدالقادربن غیبى مراغى، جامع‌الالحان، چاپ تقى بینش، تهران 1366ش؛ «المقامات المستعملة فى المغرب و بخاصة فى تونس»، در کتاب مؤتمر الموسیقى العربیة، قاهره 1350/ 1932، قاهره: وزارة المعارف العمومیة، 1352/1933؛ «المقامات المستعملة فى مصر و تحلیلها الى اجناس»، مقدمة من معهد الموسیقى الشرقى، در همان؛ نسیمى، نسیم طرب، چاپ امیرحسین پورجوادى، تهران 1385ش.
