حسن بیگ روملو

حسن‌بیگ روملو، مورخ و قورچى زمان شاه طهماسب اول صفوى و مؤلف احسن‌التواریخ*. از زندگى وى آگاهى چندانى در دست نیست، جز آنچه خود در جایجاى کتابش آورده، از جمله آنکه شرح تجرید را نزد ابوالحسن باوردى و شرح شمسیه را نزد جمال‌الدین محمود شیرازى خوانده بوده است (حسن‌بیگ روملو، ج 2، ص 1079، ج 3، ص 1414). اسکندرمنشى (ج 1، ص 46، 54) از او به عنوان حسن‌بیگ مورخ و حسن سلطان روملو یاد کرده است. وى در 937 در قم زاده شد (حسن‌بیگ روملو، ج 2، ص 1203). ظاهراً در کودکى پدرش را از دست داده است، زیرا هنگامى که در قزوین به حضور بهرام میرزا، برادر شاه طهماسب، رسید، حدود شش سال داشت و مادرش همراه او بود. شاید به همین سبب، وى در کتاب خود از پدرش نامى نبرده و خود را نبیره امیرسلطان روملو (متوفى 946)، از امیران معروف شاه اسماعیل اول و والى قزوین و ساوجبلاغ، معرفى کرده است (رجوع کنید به همان، ج 3، ص 1251، 1271ـ1272). حسن‌بیگ، به گفته خودش (ج 3، ص 1271ـ 1272)، پس از درگذشت نیایش نتوانست جاى او را بگیرد، چرا که میبایست «محنت قورچیگرى» را متحمل میشد. این ادعا چندان راست نمی نماید، زیرا سن اندک او در آن زمان، براى احراز چنین منصبى مناسب نبود (سدن، ص 308). وى ظاهراً از نوجوانى در بیشتر لشکرکشیهاى شاه طهماسب اول شرکت داشت، از جمله در لشکرکشى او به دزفول، گرجستان (در 953) و نیز نبرد با کردهاى اردلان (در 957) که به آذربایجان حمله کرده بودند (رجوع کنید به حسن‌بیگ روملو، ج 3، ص1280، 1301، 1336). از حسن‌بیگ روملو از 957 تا 984 (زمان درگذشت شاه‌طهماسب) اطلاعى در دست نیست. از روایت او درباره رویدادهاى پس از درگذشت شاه‌طهماسب، چنین برمی آید که در نزاعهاى پس از جانشینى میان پسران شاه طهماسب، اسماعیل‌میرزا و حیدرمیرزا*، همراه سایر روملوها جانب اسماعیل‌میرزا را گرفته و به مخالفت جدّى با حیدرمیرزا پرداخته است. وى نه تنها دستخط شاه طهماسب را مبنى بر جانشینى حیدرمیرزا سندى جعلى دانسته، بلکه به نکوهش حیدرمیرزا و حتى بدگویى از او پرداخته و او را مزوّر خوانده است. حسن بیگ در مقابله روملوها با استاجلو*ها براى روى کار آوردن اسماعیل میرزا، به سبب منصب نظامیاش، شرکت فعال داشت. باتوجه به اینکه او از نزدیکان حسینقلى خلفاى روملو (سرکرده مخالفان حیدرمیرزا) بود، همچنین از روایت وى درباره حوادث منجربه قتل حیدرمیرزا، می توان نتیجه گرفت که به احتمال بسیار، در این ماجراها و حتى در کشتن حیدرمیرزا نقش مؤثرى داشته است (همان، ج 3، ص 1336ـ 1337، 1499، 1502ـ1507، ج 1، مقدمه نوائى، ص 58ـ 59؛ د.ایرانیکا، ذیل مادّه). پس از مرگ اسماعیل میرزا در 985، محمد خدابنده* جانشین او شد و حسن‌بیگ روملو به خدمت او درآمد. حسن‌بیگ از ملازمان پادشاه جدید بود که به همراه اردوى شاهى از شیراز به قزوین، پایتخت صفویان، رفت (حسن‌بیگ روملو، ج 3، ص 1545، 1550). از این زمان به بعد، از سرنوشت حسن‌بیگ اطلاعى در دست نیست. تاریخ وفاتش نیز مشخص نمی باشد.منابع : اسکندر منشى؛ حسن‌بیگ روملو، احسن‌التواریخ، چاپ عبدالحسین نوائى، تهران 1384ش؛EIr., s.v. "Hasan Beg Rumlu" (by Sh. Quinn); C.N. Seddon, "Hasan-i-Rumlu's Ahsanu't-tawarikh ", JRAS (1927).