حریری زاده محمد کمال الدین

حریری‌زاده، محمد کمال‌الدین، صوفى و نویسنده ترک در قرن سیزدهم. وى در 1267 در استانبول به دنیا آمد. نسبش به ابوالحسن على حریرى (متوفى 1248)، از نوادگان شیخ احمد رفاعى* و مؤسس شاخه حریریه طریقت رفاعیه، می‌رسد. وى از خاندان معروف حریری‌زاده‌هاى حلب بود (حریری‌زاده، ج 1، گ 292پ؛ درباره این لقب رجوع کنید به همان، ج 1، گ 289ر).پدر حریری‌زاده، شیخ سید عبدالرحمان، نیز از مشایخ بود. حریری‌زاده دوران تحصیل خود را در استانبول گذراند. فقه حنفى را نزد علامه قاضى شیخ عبداللطیف عمربخارى حلبى، و کتابهاى حدیث (از جمله صحیح بخارى) را نزد علامه شاکر افندى فراگرفت (همان، ج 1، گ 81ر، 83پ ـ 86پ). در نوجوانى، هنگام تحصیل علوم فقه و تفسیر و حدیث، به تصوف گرایید و نخستین طریقتى که از طریق پدرش بدان منتسب گشت، حریریه بود. وى به خلوتیه و شعب دیگر رفاعیه نیز منسوب است (همان، ج 2، گ 217ر؛ بروسه‌لى، ج 1، ص 155).او پس از درگذشت پدرش به تجارت پرداخت، ولى پس از مدتى دوباره به تحصیل علوم دینى روآورد و براى تحصیل سفرهاى بسیار کرد و به دیدار بسیارى از مشایخ رفت (حریری‌زاده، ج 3، گ 304پ). وى در استانبول و نیز اسکوب، نزد شیخ محمد نورالعربى حسینى (از مشایخ مشهور ملامیه، متوفى 1305) رفت و در 1289 با او بیعت کرد و از وى قصیده تائیه ابن‌فارض، رسالة الاحدیة و فصوص‌الحکم ابن‌عربى را آموخت و خلافت‌نامه طریقت ملامیه را نیز از او گرفت. حریری‌زاده به واسطه شیخش، نورالعربى، که به طریق روحانى به حاجى بکتاش‌ولى منتسب بود، به بکتاشیه* نیز انتساب داشت (د.ا. د. ترک، ذیل مادّه). حریری‌زاده در سفر به سِلانیک از شیخ علی‌رضا افندى (متوفى 1295) خلافت رمضانیه و از شیخ ادیب لطفى افندى خلافت سنانیه را گرفت (همانجا؛ گولپینارلى، ص 368). همچنین از طریق شیخ عبداللطیف بخارى در 1287 به طریقت قادریه و از طریق شیخ شرف‌الدین ادرنوى/ ادرنه‌اى به طریقت سزائیه منتسب گشت. او تقریباً به دویست طریقت اصلى و شعب آنها انتساب یافته است (د. ا. د. ترک، همانجا).حریری‌زاده در تصوف طریق اعتدال را در پیش گرفته بود و پیمودن راه شریعت را بهترین طریق می‌دانست و از اینکه خداوند، خدمت علماى ظاهر و باطن را نصیب وى ساخته است، سپاسگزار بود. او ابن‌عربى را از اولیاى برجسته و از مشایخ معتبر می‌دانست و معتقد بود آنچه از آراى او مغایر شریعت است، خطاست ولى نباید درباره وى راه افراط و تفریط پیمود و او را به سبب خطاهایش به کلى مردود شمرد یا همه گفته‌هایش را پذیرفت (حریری‌زاده، ج 3، گ 99ر).حریری‌زاده در 1299 درگذشت و در درگاه شیخ حاسب افندى، در محله ایوب استانبول، به خاک سپرده شد (د. ا. د. ترک، همانجا). محمدطاهر بروسه‌لى*، مشهورترین شاگرد او، جانشین وى شد (بروسه‌لى، ج 1، ص 155؛ گولپینارلى، ص 369).او بالغ بر 45 اثر دارد (براى فهرست آثار او رجوع کنید به وصاف، ج 3، ص 123ـ124؛ بروسه‌لى، ج 1، ص 156ـ157) که برخى از مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از :آثار عربى: 1) تبیان وسائل الحقائق فى بیان سلاسل الطرائق، مشتمل بر سه مجلد بزرگ، که به مثابه دایرةالمعارف طریقتهاست و در آن از 150 طریقت و مؤسسان و مشایخ آنها و کیفیت سلوک در هر طریقت بحث شده است. نسخه‌اى از این اثر در کتابخانه سلیمانیه (بخش فاتح ابراهیم افندى، ش 430ـ432) موجود است (بروسه‌لى، ج 1، ص 156؛ گولپینارلى، ص 369؛ د. ا. د. ترک، همانجا؛ براى آگاهى از محتواى این کتاب رجوع کنید به آشکار، ص 213ـ215).2) جواهرالملوک العالیة فى بواهر سلوک الشاذلیة، درباره زندگى ابوالحسن شاذلى و اساس تعالیم شاذلیه (کتابخانه سلیمانیه، بخش خانقاه شاذلى، ش 57).3) الموردالخاص بالخواص فى تفسیر سورةالاخلاص. یعقوب چیچک این کتاب را تصحیح و چاپ کرده است (استانبول 1375ش/1996).آثار ترکى: 1) فجرالاسماء و صبح‌المسمى، مشتمل بر شرح اسماء سبعه‌اى که در مراحلِ سلوکِ خلوتیه و شَعبانیه و بَکریه اهمیت دارد (کتابخانه سلیمانیه، بخش محمود افندى، ش 3159).2) فتح/ فسح درّ الاَغلى شرح دَوْر الاعلى، که شرح حزب دورالاعلى ابن‌عربى است (کتابخانه سلیمانیه، بخش ترنووالى، ش 964).3) حقیقةالطریقة، ترجمه مکتوباتى است که شیخ عبدالغنى نابلسى به نام وسائل‌التحقیق و رسائل التوفیق گردآورى کرده است (کتابخانه سلیمانیه، بخش ترنووالى، ش 4/898).4) روشن دلنواز، شرح ترکى بر گلشن‌راز شیخ محمود شبسترى است، که در آن از شرح شیخ محمدبن یحیی‌نوربخشى نیز استفاده کرده است (کتابخانه سلیمانیه، بخش محمود افندى، ش 2753).منابع : محمدطاهر بروسه‌لى، عثمانلى مؤلفلرى، استانبول 1333ـ 1342؛ کمال‌الدین حریری‌زاده، تبیان وسائل الحقائق فى بیان سلاسل الطرائق، نسخه خطى کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه فاتح، ش 430ـ432؛ عبدالباقى گولپینارلى، ملامت و ملامتیان، ترجمه توفیق ه .سبحانى، تهران 1378ش؛Mustafa Askar, Tasavvuf tarihi literaturu, Ankara 2001; TDVIA, s.v. "Haririzade" (by Yakup Cicek); Osmanzade Huseyin Vassaf, Sefine-i evliya, ed. Mehmet Akkus and Ali Yilmaz, Istanbul 2006.