دمیرباش، اصطلاح دیوانى در عثمانى و نیز لقبى که ترکها به کارل دوازدهم پادشاه سوئد داده بودند. دمیرباش مرکّب از دمیر/ تیمور (آهن) و باش (سر؛ ← باش/ باشى*) به‌معنى «آهنین سر»، اصطلاحى بود که در دورۀ عثمانى به شکل «تیمورباش» به‌کار برده مى‌شد (← بخارى، ج1، ص137؛ وفیق‌پاشا، ج1، ص421؛ بهاءالدین، ذیل «تیمور» و «دمیر»).در نظام مالیاتى عثمانى (چفت رسمى* و چفتلک*)، به آنچه در ازاى تلف‌شدن اموال یا حیوانات پرداخت مى‌شد ــ به‌شرط اینکه در اجاره قید شده‌باشد ــ دمیرباش مى‌گفتند (← ابوالضیا، ذیل «تیمور»؛ آندونیادى، ذیل «تیمورباش»). مفتشان امور مالى دربارة اموالى که شامل دمیرباش مى‌شد تحقیق و آنها را در دفترى ثبت مى‌کردند (همانجاها). دمیرباش به هر آنچه دائمى بود و در آن تغییرى صورت نمى‌پذیرفت نیز اطلاق مى‌شد (← بهاءالدین، ذیل «دمیر»). همچنین به وسایل و اشیاى متعلق به زمین (مزرعه) یا خانه که یکجا به‌فروش مى‌رسید، دمیرباش گفته مى‌شد (← بخارى، همانجا). امروزه دمیرباش به کالاهاى غیرمصرفى گفته مى‌شود و منظور از «اشیاى دمیرباش»، داراییهاى ثابت است (← کانار؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه).دمیرباش/ تیمورباش اصطلاحاً به صفت «ستیزه‌جو» (عنود/ عنادچى) نیز اشاره دارد (← وفیق‌پاشا؛ بهاءالدین؛ ابوالضیا، همانجاها). معروف‌ترین شخصیتى که در میان عثمانیان با لقب دمیرباش/ تیمورباش شناخته مى‌شد، کارل دوازدهم فرمانرواى سوئد بود که به‌علت ستیزه‌جویى فراوان خود، به این نام ملقب شده بود (← رفعت احمد، ذیل «تیمورباش»؛ رشاد، ج2، ص10؛ ابوالضیا، همانجا). وى در 1109/1697 در پانزده سالگى، به حکومت رسید و پس از سه سال ابتدا با کشورهاى دانمارک، لهستان و آلمان وارد جنگ شد و آنها را مغلوب کرد (← رفعت احمد؛ رشاد، همانجاها)، و سپس به روسیه لشکر کشید و در جنگ ناروا (1112/ 1700)، پترکبیر را نیز شکست داد (← رفعت احمد؛ رشاد، همانجاها). پس از این پیروزیها، وى مناسبات دوستانه‌اى با دولت عثمانى برقرار کرد (← رشاد، ج2، ص11). دمیرباش در جنگ پولتاوا در 1121/ 1709 از پتر شکست خورد و وارد خاک عثمانى شد (← رفعت احمد؛ رشاد، همانجاها). در تعقیب وى، نیروهاى روسیه نیز برخلاف عهدنامۀ کارلوفچه وارد خاک عثمانى شدند که این رویداد موجب اعتراض دولت عثمانى شد (← رشاد، ج2، ص10، 12؛ راشد، ج3، ص303ـ304). در پى این رخدادها دمیرباش در 1122 رسماً به دولت عثمانى پناهنده شد (← راشد، ج3، ص303، 323)، اما در 1124 براساس پیمانى بین دولت عثمانى و روسیه، بحث خروج دمیرباش از ممالک عثمانى مطرح شد (← همان، ج3، ص390؛ آیوردى، ص203). سرانجام، کارل دمیرباش که چهار سال از عمر خود را در عثمانى و بخشى از این مدت را در زندان گذرانده بود، با رضایت خود و تأمین مایحتاج از طرف عثمانى در 1125/ 1713 به سوئد بازگشت (راشد، ج4، ص25). او پس از هفت سال حکومت در سوئد در 1132/ 1720 در 38 سالگى درگذشت (رفعت احمد، همانجا).منابع: طومه آندونیادى، قاموس قوانین، ج1، استانبول 1310؛ توفیق ابوالضیا، لغت ابوالضیا، قسطنطنیه 1306؛ سلیمان‌افندى بخارى، لغت چغتاى و ترکى عثمانى، ج1، استانبول 1298؛ م. بهاءالدین، یکى تورکجه لغت، استانبول: اوقاف اسلامیه مطبعه‌سى، ]بى‌تا.[؛ محمد راشد، تاریخ راشد، استانبول 1282؛ على رشاد، قرون جدیده تاریخى، استانبول 1332ـ1333؛ رفعت احمد، لغات تاریخیه و جغرافیه، استانبول 1299ـ1300؛ احمد وفیق‌پاشا، لهجه عثمانى، ]استانبول[ 1293؛Sâmiha Ayverdi, Türk-Rus münâsebetleri ve muharebeleri, İstanbul 2004; EI2, s.v. "Demirbash"; Mehmet Kanar, Kanar Türkçe-Farsça sözlük, İstanbul 2007.
