تمهیدالقواعد(2) ، کتابی در بارة قواعد اصول فقه و زبان عربی، تألیف زین‌الدین‌بن علی عاملی معروف به‌شهید ثانی * . نام کامل کتاب، تمهیدالقواعد الاصولیة و العربیة لتفریع الاحکام الشرعیة است (آقابزرگ طهرانی، ج4، ص433؛ برای نام دیگر رجوع کنید به حاجی‌خلیفه، ج1، ستون 484). به‌نوشتة آقابزرگ طهرانی (همانجا)، شهید ثانی با ملاحظة دو کتاب التمهید در قواعد اصول فقه و الکوکب الدّرّی در قواعد عربی از اُسنوی شافعی، در صدد تألیف کتابی بر آمد که هر دو نوع قواعد را در بر داشته باشد، ازینرو به تألیف تمهیدالقواعد دست زد. بنابراین، با وجود شباهتهای این اثر با کتاب القواعد والفوائد شهید اول، تمهید القواعد تلخیص یا تنظیم القواعد والفوائد نیست و اثری مستقل به‌شمار می‌رود (قس مدرسی طباطبایی، ص 149).به گفتة شهید ثانی در مقدمة تمهیدالقواعد (ص24ـ25)، از آنجا که دو علم اصول فقه و عربی از مهمترین مقدمات علم فقه‌اند و فقیه برای استنباط احکام بدانها نیاز دارد، وی کتاب را در دو بخش تنظیم کرده است: بخش نخست یکصد قاعدة اصولی و بخش دوم یکصد قاعدة عربی را در بر دارد. وی، علاوه بر بیان اصول و قواعد، فروع فقهیِ راجع به هر قاعده را نیز با رعایت اختصار و ایجاز ذکر کرده است.تمهیدالقواعد اصولاً بر پایة فقه امامی تألیف شده و ظاهراً نخستین اثری است که بدین سبک در زمینة فقه شیعه تدوین گردیده است. البته مؤلف علاوه بر استناد به آیات و احادیث بسیار و استشهاد از آنها، در موارد متعدد آرای فقها و ادیبان اهل سنّت را آورده است و ازینرو می‌توان این کتاب را اثری تطبیقی در بارة اصول فقه نیز دانست. در بخش نخست کتاب، علاوه بر آرای فقهای امامی ــ از جمله سیدمرتضی، شیخ طوسی در تهذیب الاحکام ، علامه حلّی در مختلف‌الشیعه و منتهی المطلب ، و جز اینها (ص89، 283، 391) ــ آرای شماری از مؤلفان اصول فقه اهل‌سنّت نیز آمده است، از جمله رازی، آمدی، ابن‌حاجب، غزالی، بیضاوی و زمخشری (ص33، 62، 131، 140، 155، 190). همچنین در بخش دوم کتاب، در موارد بسیار، نظرات ادیبان و لغت‌شناسان بزرگ زبان عربی از جمله کسایی، سیبویه، ابوحیّان، ابن‌مالک، ابن‌هشام، اخفش و زمخشری (ص 148، 161، 341، 345، 356، 379) نقل یا به آنها استناد شده است.هر یک از دو بخش تمهیدالقواعد در چند «مقصد» و هر مقصد در ابوابی تنظیم شده و قواعد هر مبحث بترتیب آمده است. همچنین شهید ثانی در برخی ابواب مباحثی ضمنی با عنوان «مقدمه»، «مسأله» یا «فایده» مطرح کرده است. مباحث مطرح شده در بخش نخست عبارت‌اند از: حکم (حکم شرعی، ارکان حکم)، کتاب و سنّت (لغات، حقیقت و مجاز، اوامر و نواهی، عموم و خصوص و مخصص، اطلاق و تقیید، مجمل و مبیّن، افعال، اخبار)، اجماع، قیاس، ادلة مورد اختلاف، تعادل و تراجیح، اجتهاد و افتاء. در بخش دوم هم این مباحث آمده است: اسماء (کلام، مضمرات، موصولات، معرَّف به حروف تعریف، مشتقات، مصدر، ظروف و غیره)، افعال، حروف (حروف جر، حروف عطف و غیره)، توابع (استثنا، حال، عدد، عطف، نعت، تأکید، بدل، شرط و جزا، و غیره).شهید ثانی پس از تألیف تمهیدالقواعد ، که در روز جمعه اول محرّم 958 به‌انجام رسیده، فهرست فنی مفصّلی با شیوة ابتکاری خود برای سهولت مراجعه به‌کتاب تدوین کرده است. این فهرست که به‌ترتیب ابواب منابع فقهی تنظیم شده، در شب سه‌شنبه هشتم رجب 960 پایان یافته است (آقابزرگ طهرانی، ج16، ص381).تمهیدالقواعد ابتدا در 1272 همراه کتاب الذکری' ، تألیف شهید اول، به‌همت مولاعلی‌اکبر کرمانی در ایران به‌طبع رسید (آقابزرگ طهرانی، ج4، ص434). در 1416 نیز با تحقیق و تعلیق در قم به چاپ رسیده است.بسیاری بر تمهیدالقواعد شروح و حواشی نگاشته‌اند، از جمله: سیدمیرزا عسکری؛ علی‌بن محمدبن حسن‌بن زین‌الدین، از نوادگان مؤلف؛ شاه‌وردی تبریزی؛ میرزا عبداللّه افندی، مؤلف ریاض‌العلماء و میرزا محمد تنکابنی (همان، ج4، ص 434، ج 6، ص 49).منابع: آقابزرگ طهرانی؛ حاجی‌خلیفه؛ زین‌الدین‌بن علی شهید ثانی، تمهید القواعد ، قم 1374 ش؛ حسین مدرسی طباطبائی، مقدمه‌ای بر فقه شیعه: کلیات و کتابشناسی ، ترجمة محمد آصف فکرت، مشهد 1368 ش.
